In this blog ,the HRASVA BAGHAVATHAM,- a kavyam by Late Paleli Narayanan Namboodiri in
Devanagari Script is given for the use of viewers.
श्रीमद् भागवतम् .Srimad Bhaghavatham is ,a puranam with 12 Cantos ,335chapters and 18000 verses श्लोका: reckoned in anushtup metre अनुष्टुप वृत्त.The parayanam of the Baghavatham will confer all the benefits including moksha.
Sri Paleli Narayanan Nambbodiri has composed HRASVA BAGHAVATHAM ,as a kavyam ,and stotram also. He has composed one(1) verse for each chapter of the puranam.There are 337 verses in this work,335 verses for 335 chapters .There are 2 verses extra,one as a mangalacharana and the other at the end of 11th skandha or canto with an verse from Shetashvara Upanishad for explaining the tatva of brahman.
The great Sridharacharya in his commentary -Bhavarthabodhini commences his commentary with a verse in anushtup metre to explain the central idea and tatva contained fo each chapter in the beginning of his commentary for each chapter,Similarly other commentators viz.Vishvanatha Chakravarthi in his commentary by name Saataartha darshani and Sri Giridhara Goswami in his commentary Balaprabodhini also follow this procedure.
Thus the parayanam of Hrasva Bhaghavatham will confer the benfit of understanding the tatparya of each chapter of puranam and as well the parayanam of the Baghavatha puranam completely in a short time of 3 to 4 hours.
As a ready reference the entire HRASVA BHAGHAVATHAM IN DEVANAGARI SCRIPT IS GIVEN:
स्कन्ध: 1
,जन्माद्यस्य यतो ,यदेव परमंम् ज्ञानम् विधात्रे ददौ
सर्वम् पश्य्यति ,दृश्यते न यदहॊ ! चक्षुर्यत: पश्यति ।
वाचा नाभ्युदितं यदेव यत एवाभ्युद्यतेवाग्, बहुत्
स्थूलं सूक्ष्ममनल्पमल्पमपि यत्, तस्मै नमो ब्रह्मणे।।।
1
धातु निर्देशयोगात् कलिमलरहितं नैमिषारण्यमाप्ता
आसीना दीर्धसत्रं सुहुतहुतभुजः शौनकाद्यामुनीन्द्राः।
सूतं धर्मिष्ठ मुग्रश्रसमुपगतं ज्ञानिवर्यं महान्तं
पृच्छन्ति स्मेश्वरस्य श्रुति सुखमवतारादिगलीलारहस्यम्॥
2
नत्वा व्यासं च देवीं शुकमपि नरनारायणौ चाह सूतः
प्रश्ना वो यं प्रतीमे स भवति भगवान् ब्रह्म चात्मेति गीतः।
तत्प्रीत्यर्थं सदा तच्छ्रवणमननसंकीर्तनाद्यानि कुर्वन्
मर्त्यो यस्तस्य भक्तिर्भवति परपदप्राप्तिरानन्दाधात्री ॥
3
लोकक्षेमार्थमेष: ,प्रतिनिमिषमरूपोऽपि रूपाणि धत्ते
तल्लीला वर्णयित्वा मुदितहृदभवत् सत्यवत्यास्तनूजः,।
गंगातीरे परीक्षिन्नरपतिरश्रृणोत् श्रीशुकाद् वर्णितं तत्,
तत्रासीनेन दैवात् श्रुतमपि च मया श्रावये तन्मुनीन्द्राः।।
4
एकं वेदं चतुर्धा विदधद् ऋषिवरो व्यासनामा चतुर्भ्यो
दत्वा शिष्येभ्य आरादकृत बहुपुराणानि धर्मैकनिष्ठः।
वेदार्त्थोद्बृह्मणार्थम् तदनु कृतमहाभारतो नैव तृप्तिम्
प्राप्तश्चिन्ताकुलोƒभूत्; तमिममुपगतो नारदोƒभाषतैवम्।।
5
धर्माद्यं कीर्तितं ते कृतिषु न तु यशः श्रीहरेः सम्यगेत -
ल्लीला ब्रह्माण्डसर्गस्थितिलयकरणं; वर्णयैतत् प्रजानाम्;।
श्रृण्वन्तस्तद् ब्रुवन्तो महदभिगमतः श्रीपतौ भक्तिभाजो
मुच्यन्ते कर्मबन्धाद्; भवति मम कथाप्यस्य दृष्टान्त एव॥
6
दासीपुत्रत्वमाप्तो द्विजवरनिलये पूर्वजन्मन्यकार्षं
दास्यं कर्माƒƒत्तमोदं परिचरितयतीन्द्राप्तगोविन्दभक्तिः।
ध्यानस्थोƒपश्यमादौ हृदि हरि,मथ तच्छब्दमात्रेण तुष्टो
जन्मैतत् प्राप्य पश्यन्सकलदिशि हरिं सेवमानश्चरामि ॥
7
एवं देवर्षिणोक्तो हरिमहिमकथामग्नचित्तो मुनीन्द्र-
श्चक्रे सद्ग्रन्थमेवं नियतिकृतकुरुक्षेत्रयुद्धावशिष्टः।
कृष्णापुत्रान् प्रसुप्तान् निशि कठिनमहन् द्रौणिरेषोƒथ बद्धो
वीराग्रण्यार्जुनेन प्रकटितमति यन्मौलिरत्नम् च जह्रे।।।
8
"गर्भों मे नाश्यतेƒस्त्रैरिममवतु भवान्' उत्तरावाक्यमेवम्
श्रुत्वा तद्रक्षकः सन् जिगमिषुरभवद् द्वारकाम् वासुदेवः।
त्वत्पादे मे रतिः स्या,दखिलद, विपदः सन्तु नः शश्वदेवं
कुन्तीस्तोत्रम् च शृण्वन् नगरमाधिवसन् सांत्वयामास पार्थान्।
9
भीष्मः स्वच्छन्दमृत्युर्निजजनकमुदे त्यक्तसर्वार्थकामो
धर्मौघम् धर्मसूनो रणभुवि शरशय्यावलंबी प्रकाश्य।
सन्तुष्टः पार्थसूतं मृदुहसितमुखं वीक्षमाणः पुरस्तात्
स्तुत्वा सर्वात्मकं तं परमपदमवापास्तसंसारबन्धः।॥
10
धर्मिष्ठो भीष्मवाक्यश्रवणहृतमहापापशङ्कः स्वराज्यम्
चक्रे धर्मात्मजन्मा विधिवदथ हरिर्द्वारकाम् गन्तुकामः।
सर्वानापृन्छ्य पौरान् रथवरमधिरुह्याƒƒत्तमोदं पुरस्त्री-
गीतं श्रृण्वन् जगाम प्रकटितकरुणः शीघ्रमानर्तदेशान्।।।
11
संप्राप्तो द्वारकां श्रीहरिरुरुविरहक्लिष्टपौराक्षिपीतो
नत्वा पित्रोः पुरस्तात् शिशिरिततनयज्ञातिवर्गः कटाक्षैः।
पत्नी: संभावयामास च मदनशराबाधितो निर्विकारः;
स्त्रैणम् यं मन्यते यः स भवति पशुबुद्धिश्च मूढाग्रगण्यः।॥
12
द्रौण्यस्त्रप्लुष्टगर्भं जठरगतगदापाणिरंगुष्ठमात्रः
कृष्णस्तं जीवयित्वा पुनरपि परितो बालकं सञ्चचार;।
पश्यन् गर्भस्थ एवं हरिमथ दशमे मासि भुव्युत्तराया
जातो नाम्ना परीक्षित् सकलगुणनिधिर्लालितोƒभूदजेन।॥
13
मैत्रेयोपात्तविद्यो विदुरयतिवरो भ्रातरं चाƒम्बिकेयम्
गान्धारीं चार्धरात्रे वनमनयदहो! ते तपश्चक्रुरुच्चैः,।
तान् स्मृत्वा धर्मजन्मा व्यथितहृदभवन्नारदोƒबोधयत् तं
"मा मा चिन्ताकुलो भूः; कुरु 'हरिभजनं; यस्य लीला हि सर्वम्।॥
14
धर्मात्मा धर्मसूनुः सकलहितकरः सर्वतो दुर्निमित्तम्
पश्यन् पप्रच्छ भीतोƒर्जुनमपि कुशलं द्वारवत्यां यदूनाम्?।
आस्ते कृष्णः सुखं वा पितृसहजकलत्रात्मजाद्यैः समेतो
यद्दोर्दण्डेन गुप्तं यदुपुरमकुतश्चिद्भया यादवाश्च?''।॥
15
एवं पृष्टोƒश्रुनेत्रो यदुकुलमृषिशापाग्निदग्धं धरित्री-
भारं संहृत्त्य कृष्णस्य च दिवि गमनं बोधयामास पार्थः।
कृष्णं स्मृत्वा पृथाƒप्ता परमपद,मथो धर्मजस्त्वौत्तरेयम्
भूपं चक्रेƒथ पार्था अमृतपदमगुर् द्रौपदी चेशभक्ताः।।
16
राज्यं कुर्वन् परीक्षिन्नरपतिरशृणोत् पाण्डवान् कृष्णभक्तान्
आत्मानं चास्त्रदग्धं पुनरपि हरिदत्तायुषं भक्तवर्यः।
कुर्वाणो दिग्जयं स प्रभुरमितबलः पर्यटन् शस्त्रपाणि-
र्गोरूपौ भूमिधर्मौ कृशतरवपुषौ दृष्टवान् दुःखचित्तौ।।
17
दीनां गामेकपादं वृषमपि हतपादत्रयं हन्तुकामं
पापं घोरं कलिं स प्रभुरवददरे मुञ्च राज्यं मदीयम्।
नोचेद्धन्मी''ति भीतः स तु नृपतिपदं चाश्रितः, सोƒथ हिंसा-
द्यूतस्त्रीमद्यहेमस्वपि वसतु भवान् मेतरत्रे'त्यमुञ्चत्।।
18
एवं जित्वा कलिं स प्रभुरधिवनमाखेटलीलां प्रकुर्वन्
शान्तोƒगच्छत् किमप्याश्रमपदमकृतातिथ्यतारुष्टचित्तः।
अंसे राजा मृताहिं न्यधित मुनिवरस्या,स्य पुत्रेण कोपाद्
"धृष्ट! स्यास्तक्षकाहिप्रवरविषहतः सप्तमेƒ ह्नी' ति शप्तः।।
19
पश्चात्तापेन शुद्धीकृतमहितमतिस्त्यक्तसर्वैहिकार्थो
राजा प्रायोपविष्टः सुरसरितमुपेत्याƒस्त नत्वा मुनीन्द्रान्।
तत्राƒप्तान् व्यासपुत्रं शुकमपि विनयेनाह "मृत्यून्मुखः सन्
किं कुर्यात्, किं न कुर्याद्, वदतु हित'मिति श्रीशुकस्त्वाबभाषे।।
स्कन्ध 2
1
राजन्, लोकहितं वचस्तव; वृथा देहादिसक्तिः सतां;
स्मर्तव्यो हरिरेव मृत्युतरणायान्यो न पन्थाः शिवः;।
श्राव्यं भागवतं, चतुर्दशजगद्रूपं विराट्पूरूषं
स्मृत्वा सप्तदिनैर्भवान् परपदं गन्ताƒƒकुलो मा स्म भूः।
2
स्थूलं रूपमिदं हरेर्जगदिदं ध्यायन् क्रमाद् वैष्णवं
सूक्ष्मं पश्यति रूपमन्तरमलं निष्कामयोगी पुनः।
सद्योमुक्तिमुपैति देहपतने योगी सकामो यदि
प्राप्नोति क्रममुक्ति;मेति पतनं कामातिसक्तो जनः।।
3
तत्तद्देवसमाश्रयेण मनुजस्तत्तद्वरानश्नुते;
सेवन्तेƒखिलकामिनो हरिमकामाश्चापि मोक्षेप्सवः;।
भक्त्या यो मनसेन्द्रियैश्च भजते विष्णुं सदा भाग्यवान्
स ज्ञानं लभते परं; न भजते यस्तस्य धिग् जीवितम्।।
4
राजाƒपृच्छदिदं कथं जगदभूत् सृष्टं? कथं रक्ष्यते?
काले संह्रियते कथं भगवता? काः काश्च तच्छक्तयः?।
श्रुत्वैवं मुनिराट् स्तुवन् मधुरिपुं प्रोद्गीतसारस्वतो
नत्वा व्यासमपीह नारदविधिप्रोक्तं स्मरन्नूचिवान्।।
5
पृष्टोƒजः किल नारदेन ""वद मे दृश्यं जगत् कीदृशम्?
सर्वज्ञोƒसि''; विरिञ्चिराह - ""भगवानेवाखिलं तत्त्वतः;।
एतत् सत्वरजस्तमोमय,मिदं चित्तादि शब्दादि च
श्रोत्राद्यं घटितं जलेƒण्डमभवद् यस्माद् विराडुद्भवः।।
6
यः साहस्रकरांघ्रिशीर्षनयनो गीतो विराट्पूरुषो,
यस्यांगानि चतुर्दशापि च जगन्त्याराध्यते यो मया,।
यः सृष्टिस्थितिसंहृतीश्च कुरुते स्वस्मिन् स्वयं चात्मना
कल्पे कल्प, इदं स एव सकलं, नैवान्यदस्त्यात्मज!॥
7
योƒरूपो भगवान् बहूनि धृतवान् रूपाणि शक्तीर्दधद्
यः कृष्णो भविता विधास्यति मुनिर्वेदं चतुर्धा; यतः।
ज्ञानं लब्धमिदं च मे परमिमं ज्ञातुं च वक्तुं च नो
शक्तः कोƒपि; विधत्स्व नारद! हरौ भक्तिम् जनानां ह्मदि।।
8
""पित्रोंक्तं किमु कस्य कस्य तनयेनोक्तं? हरिं संस्मरं-
स्त्यक्ष्ये देहमुपायमस्य वद मे, देहात्मबन्धः कथम्?।
धर्माः के विविधा नृणां? श्रुतिपुराणादिस्वभावः कथम्?
सर्वज्ञोƒसि, वदे''ति भूपतिवचः श्रुत्वाƒƒह स श्रीशुकः।
9
ब्राह्मे कल्पे विधाता सुचिरकृततपा दृष्टवैकुण्ठलोकः
सस्नेहं विष्णुनोक्तः - "सृज जगदधुना पूर्वसृष्टं मयैव।
स्रष्टा सृष्टिश्च सृष्टं सकलमहमितो नैव मत्तोƒन्यदासी ,
न्नास्ति, स्यान्नैव किञ्चित् कमलज! न तु ते कर्म बन्धाय भूयात्।।
10
श्रुत्वैवं कमलोद्भवोƒस्य जगतः सृष्टौ हरिप्रेरित-
स्तिर्यङ् मर्त्यसुरासुराद्यमसृजद्; व्यासश्र्व यद् वर्णयन्।
सर्गाद्यैर्दशलक्षणैश्च सहितं श्रीमत्पुराणम् मुनि-
श्चक्रे; यत्र सुवर्णितं विदुरमैत्रेयोक्तमाकर्ण्यताम्॥
स्कन्ध 3
1
अन्धभ्रातृसुतोक्तिविद्धहृदयः श्रीकृष्णभक्तः परम्
धर्मिष्ठो विदुरो बहूदकयतिः प्राप्तस्तटं यामुनम्।
दैवादागतमुद्धवं हरिसखं पप्रच्छ - ""किं द्वारका -
मध्यास्ते ससुखं हरिः? कुशलिनः पार्थाश्च किं मेƒग्रजः
2
यो बाल्यात् प्रभृतीश्वरार्पितमतिः कृष्णस्य शिष्यो महान्
वृष्णीनां प्रवरः स्मृताखिलतया तूष्णीं स्थितः स क्षणम्।
वक्तुं प्रारभताथ - "यादवजना दौर्भाग्यवन्तो विदुः
कृष्णं केवलमानुषं, न परमात्मानं जगन्नायकम्'।।
3
संगाद् येन यथाकथञ्चन नृणां मृत्योश्च मुक्तिर्भवेद्,
यः केनापि जितः क्वचिन्न च, कृपासिन्धुश्च यः सर्वदः।
तस्य ज्ञातिजनो मुनीन् परिहसन् शप्तश्च ""मोक्षाय किम्
कर्तव्यं न'' इति स्म पृच्छति न तं मृत्यून्मुखोƒभूच्च सः।।
4
एकान्ते ƒनुगताय मे हरिरदाद् ज्ञानं परं "याम्यहं
त्यक्त्वा मानुषदेहमाशु यदवो नंक्ष्यन्ति चैषा पुरी।
गच्छ त्वं बदरीमितीशवचनाद् यातोƒस्मि; मित्रासुत-
स्तत्त्वं भागवतं प्रदास्यति च ते यत् तन्नियुक्तोƒत्र सः।।
5
मैत्रेयं विदुरोƒब्रवीन् "मम मुने ज्ञानं परं दीयताम्;
सृष्टं केन जगत्? किमर्थमिति स प्रत्याह शिष्यं गुरु:।
आसीत् सौम्य सदेकमद्वयमिदं त्वग्रेƒथ तत्त्वं। महज्-
जातं सत्त्वरजस्तमोमयमहङ्कारत्रयं वै ततः।
6
तन्मात्रेन्द्रियभूतजालमभवत्, तत्त्वानि भिन्नानि नो
संयुक्तान्यमरैः स्तुतो हरिरिमान्याविश्य संयोजयन्।
सर्वप्राणिसमेत आस्त सलिले ब्रह्माण्डतो वत्सरान्
साहरुां च तः समष्टिपुरुषो जातो जगद्रूपकः।।
7
चिन्मात्रो भगवान्, य एव रमते स्वस्मिन्, परापेक्षता
नास्त्यस्य क्वचिदेष भाति सततं मुक्तोƒजया बद्धवत्,।
यः स्तौत्येनममोघवागयमतो धर्मार्थमोक्षादिकम्
ब्रूमस्तस्य विभूतिजालमिह ते; देवो हरिः प्रीयताम्।।
8
ब्रूमो भागवतं पुराणमृषये संकर्षणेनोदितं;
वर्ण्यन्तेƒत्र विभूतयो भगवतः; पाद्मे च कल्पे त्वजः।
स्वाधारांबुजनालतश्चिरमटन् दृष्ट्वा न किञ्चित्, तपः
कृत्वा दीर्धमपश्यदन्तरमलं वैकुण्ठमस्तौच्च तम्।।
9
ज्ञातोƒसि त्वं प्रभो मे वपुरिदमवतारैकमूलं तवास्मा-
ज्जातोƒहं; त्वां गृणन्तो भवभयरहिताः; स्रष्टुकामोƒस्मि लोकान्।
तच्छक्तं मां कुरु त्वं, प्रणतिमिह करोमी''ति धात्रा स्तुतोƒजः
प्रोवाचा''हं प्रसन्नः; सृज जगदिह, ते स्वस्ति भूयात् सदे''ति।।
10
श्रुत्वेदं कमलोद्भवः कृततपाः सर्गैकचित्तोƒभवत्;
सर्गाः प्राकृतवैकृता नवविधाः कौमारसर्गोƒपि च।
उद्भिज्जाण्डजरायुजा बहुविधाः स्वेदोद्भवा; सन्त्यमी
जीवास्तत्र रजोधिकास्तु मनुजा रागादिसंसारिणः।।
11
कालः श्रीहरिशक्तिरेव; बहुधा वेधो लवो नाडिका
यामो रात्रिदिनानि पक्षयुगलम् मासश्च संवत्सरः।
एवं कालविभाग; एष कुरुते बाल्याद्यवस्थान्तरम्;
तस्मै वत्सरपञ्चकाय हरये कुर्यात् प्रणामँ सदा।
12
सृष्ट्वा सोƒज्ञानवृत्तीर्विधिरथ सनकादींश्च चित्तेन भूयो
रुद्रं भ्रूमध्यतश्च क्रतुपुलहपुलस्त्यादिकान् नारदं च।
वाणीं वेदेतिहासानपि विविधपुराणानि यज्ञान् विचित्रां-
श्चक्रे; द्वेधा विभक्तान्नरमिथुनमभूदस्य देहादजस्य।।
13
कालेƒस्मिन् भुवमब्धिमग्नविवशामुद्धर्तुकामो हरि
र्नासातो निरगादजस्य किटिपोतोƒयं महीध्राकृतिः।
गर्जन्नब्धितरंगतः क्षितिमिमां पोत्रे निधायोद्धरन्
रुन्धानं दनुजं निपात्य विबुधैर्यज्ञस्वरूपः स्तुत:॥
14
क्षत्रा पृष्टेन "कोƒयं हत' इति मुनिना चोक्तमेतस्य माता
सन्ध्यायां कामतप्ता दितिरमलमतिं कश्यपं प्राप मुग्धा;।
तेनोक्तं - ते जनिष्यत्सुतयुगममलान् पीडयेत्; पुत्रकौ ते
विष्णुर्हन्याल्लोकार्तिहारी तव तनयसुतो भक्तवर्यो भवेच्च।।
15
पश्यन्तो दिव्यदृश्यान्युरुकुतुकहृदो योगिवर्याः कुमारा
वैकुण्ठं द्रष्टुकामा जयविजयहतस्वेच्छयात्राल्पकोपाः।
शेपुस्तौ - "नीचयोनिं प्रविशत'मिति तत्राƒƒगतं श्रीद्वितीयं
दृष्ट्वा भक्त्या च नत्वा सुविमलमनसस्तुष्टुवुः पद्महस्तम्।।
16
विलोक्य सदयं प्रियौ हरिरुवाच बद्धाञ्जली
भवेतमसुरौ युवां, मुनिवचो न मिथ्या भवेत्;।
विवृद्धतरमन्युना स्मरतमेव मां जन्मभिर्,
स्त्रिभिर् व्रजतमत्र, वां सकलबन्धमुक्तिर्भवेत्।।
17
नत्वोभौ हरिमात्तभक्तिविनयं प्राप्तौ दितेः पुत्रतां
ज्येष्ठश्चाप्यनुजो हिरण्यकशिपुर् नाम्ना हिरण्याक्षकः।
स प्राप्तो वरुणं युयुत्सुरनुजः प्रोक्तोƒमुना प्राप्यतां
विष्णुर् युद्धविदग्ध; एषि यदि तं नूनं श्वभक्ष्यो भवेः।।
18
श्रुत्वेदं विष्णुमन्विष्य स भुवनमटन् योद्धुकामो न पश्यन्
क्रीडालोलः समुद्रेप्यथ किटिवपुषं चोद्धरन्तं धरित्रीं।
तं दृष्ट्वाहार्पितेयं मृगहतक! जगत् सृष्टिकर्ता पुरा नो
नेया ते सा कथं स्यादिति हरिरवदज्जल्पनं ते वृथा स्यात्।।
19
विष्णुर्दैत्येन लीलारणमकृत गदाशूलहस्तेन, भीमं
क्रुध्यन्तं मायिनं तं निजकरतलतः कर्णमूले जघान;।
पोत्रेणोद्धृत्य भूमिं किटितनुमभिगच्छन्तमारान्मुनीन्द्रा
देवाः सन्तुष्टुवुस्तं हरिममलधियो यज्ञमूर्तिं विनम्राः।।
20
यक्षान् रक्षांसि धाताऽसृजदसुरगणान् कामभोगैकसक्तान्
भूतान्येवं पिशाचान् विविधपितृगणान् साध्यसंघानदृश्यान्।
एवं सृष्ट्वा बहूनप्यथ कमलभवः सर्गवृद्धिम् न पश्यन्
क्रुद्धस्तत्याज देहं पुनरसृजदृषीन् लोकभर्त्तृन् मनूंश्च।।
21
घात्रा सञ्चोदितत्वान्मुनिरकृत तपः कर्दमः; श्रीहरिस्तं
प्रोचे - "पत्नीं स्वकीयां कुरु मनुतनयां देवहूतिं सरागां।
पुत्र्यः स्युस्ते नवास्यामहमपि दशमः स्या'मितीशेन चोक्तो
भक्तः प्रत्युद्ययौ तं मनुमतिविमलं प्राप्तमत्यन्तभक्तम्।।
22
सिद्धोƒहं तव दर्शनात् मम सुता चोद्वोढुकामा गुणैः
प्रख्याता, कुरु पाणिपीडनमिति श्रुत्वा मनूÏक्त मुनिः।
प्राहै""षास्तु मम प्रियाƒƒत्मसदृशापत्यस्य लाभे यतिः
स्यामेवे''ति स मानवीमुदवहच्चास्मान्निवृत्तो मनुः।।
23
मग्ना बिन्दुसरोवरे रतिसमा कान्तेन योगीश्वरे॒
णाऽऽरूढ़ा च विमानमेत्य विविधान् लोकान् सुखान्यन्वभूत्।
पुत्रीश्चाजनयन्नवा;थ वनमेष्यन्तं पतिं प्राह सा-
""पुत्रं मे त्वभयाय देहि, तदहं मुच्येय संसारतः''।।
24
खेदेनालमितो न यामि' मुनिनेत्याश्वासिता गर्भिणी
काले पुत्रमसूत सा च कपिलं श्रीवासुदेवं सती।
पुत्रीर् ब्रह्मसुतास्तयोरुदवहन्; जग्मुश्च ते; कर्दम
पत्नीमर्पितवान् सुते भगवति; प्राप्तः परां सद्गतिम्।।
25
निर्विण्णां जननीं प्रपन्नमनसं पुत्रो हरिः प्राह तां -
""चित्तं बन्धकृदात्मनो गुणरतं, सक्तं न चेन्मोक्षकृत्;।
भक्तिः सज्जनसंगमेन च भवेत्; सक्तिर् निरस्या तया;
भक्तः पश्यति सर्वतो हरि;मतो निर्भीकतामेति सः।।
26
सूक्ष्मस्थूलानि भूतान्यपि दश, दश च ज्ञानकर्मेन्द्रियाणि,
प्रोक्तं भिन्नं चतुर्धा हृदिति यदखिलं प्राकृतं तत्वजालम्;।
तद्भिन्नः पञ्चविंशः पुरुष इति दृढं विद्धि, तत् सन्निधौ सा
शक्ता स्वं कर्म कर्त्तुम् प्रकृतिरिति विविच्यैनमेव स्मरेस्तम्।
27
नाक्तोऽयम् प्रकृतेर्गुणैस्तु पुरुषः कर्ता न भोक्ता च नो
कर्ताƒस्मीत्याभिमन्यते यदि पुनः प्राप्नोति संसारितां।
तन्मुक्त्यर्थमिहात्मचिन्तनरता च स्याः शमाद्यैर्भृशं
योगी भक्तिविरक्तिमान् न तु पुनर्बध्येत मायागुणैः।।
28
योगानुष्ठानदूरीकृतमलविशदस्वान्तरंगो विविक्ते
देशे योगी निषण्णः स्मितमधुरमुखं स्निग्धनीलाभ्रवर्णं।
ध्यायन् वैकुण्ठरूपं सततमिह भवेन्मुक्त एषः स्वकीयं
प्रारब्धान्ते शरीरं त्यजति खलु यथा जीर्णवस्त्रं मनुष्यः।।
29
भक्तिः सत्त्वरजस्तमोगुणभिदामाश्रित्य चोक्ता त्रिधा;
तस्या भेदविभेदतो बहुविधा; भक्तिश्च या निर्गुणा।
सा सेव्या फलदैव; तां सुकृतिनश्चापाद्य श्रृण्वन्ति मे
लीलास्ताः कथयन्ति भीतिरहिताश्चान्ते जयेयुर्मृतिम्।।
30
पापात्मा स्वकुटुम्बपोषणमतिर्विस्मृत्य धर्मांश्च मे
मायामोहितचित्तवृत्तिरनघे! मोघोद्यमोƒतृप्तिमान्।
कासश्वासकृतश्रमो यमभटैर्नीतो भृशम् ताडित-
स्तामिस्रादिषु पीड्यते नृपभटैर्दण्ड्यो यथा पुरुष:॥
31
नष्टाघोपि स वासनामलिनधीरेव प्रविष्टः स्त्रिया
गर्भं संवृत उल्बतः कृमिगणैर्दष्टः शरीरे सदा।
सर्वांगोत्थितवेदनः स्तुतहरिः काले कृतावाक्शिराः
क्षिप्तः सन् बहिरिष्टविघ्नकलुषस्वान्तो बहु क्लिश्यति॥
32
पुण्यात्माƒपि नरः पितृननुदिनं देवांश्च सन्तर्पय
न्नन्ते गच्छति चान्द्रलोकममरैः साकं वसन् सोमपाः।
पुण्यान्ते पुनरेष्यतीह पुनरावृत्या भृशं दुखितो;
भक्तिज्ञानविरक्तिमान्, परपदं प्राप्नोति, नाƒƒवर्तते।।
33
मातस्ते भक्तिरस्तु, स्वयमनवरतं निर्गुणं भावयेर्माम्
मृत्युर्माभूत् तवे,दं मतमनुसर मे; योगिनी स्याश्च मुक्ता।
इत्युक्त्वाƒगाद्धरि;स्तद्वचनमनुसरन्तीश्वरध्यानसक्ता
जीवन्मुक्ताƒƒश्रमे सा निजतनुमजहान्मानवी कर्मणोƒन्ते।।
स्कन्ध 4
1
धातुः सर्गा व्यवर्धन्त; स हरिरजनि क्षत्तराकूतिपुत्रो
यज्ञाक्य:; सानसूया विधिहरिपशुपत्यंशपुत्रानसूत;।
मूर्तिर्नारायणं तं नरमपि सुषुवे वैष्णवांशौ प्रसूतेः
पुत्र्येकाƒन्या सती तु त्रिनयनमुदुवाहाƒनपत्याƒभवच्च।।2
2
सत्रे विश्वसृजां शुभे विधिसुतो दक्षोƒखिलैर्मानितो
दृप्तो, नैव शिवेन; तत्र कुपितः शंभुं शपन्नाह सः।
""यज्ञे, भागमयं भवो न लभतां देवैः सहै''वं रुषा
प्रत्युक्तं बत नन्दिना - ""पशुरयं बस्ताननः स्या''दिति।।
3
दक्षोƒथाƒƒरभताध्वरं; स्मितमुखी ज्ञात्वा सतीदं शिवं
प्रोचे - ""ते श्वशुरः करोति यजनं; यावः; प्रतिष्ठस्व तत्''।
तेनोक्तं ""न निमंत्रिता वय;मिदं मन्निन्दनार्थं कृतं;
गच्छेस्त्वं यदि निन्दनं तव भवेद्, द्रष्टास्यनिष्टानि च
4
मातृज्ञातिदिदृक्षया शिववचोƒनादृत्य सा प्रस्थिता
प्राप्ता यज्ञभुवं विनिन्दितहरं यज्ञं निरीक्ष्याƒƒह सा।
""मा मा निन्दत शंकरं त्वघहरः सर्वैश्च वन्द्योƒयमि-
त्युक्त्वा दक्षजमात्मदेहमदहद् योगाग्निना च स्वयम्।
5
रुद्रक्रोधोत्थधीरप्रमथपरिवृढो वीरभद्रः शिवाज्ञां
लब्ध्वा यज्ञं सदक्षं प्रमथितमितरैर्भूतसंघैः समेतः।
प्राप्तस्तां यज्ञशालां शिवविमुखमुनीन्द्रामरान् भग्नगात्रान्
कृत्वाƒथो दक्षशीर्षं हृतममरमुखे दक्षिणाग्नौ जुहाव।।
6
देवांस्तानपराधिनोपि गिरिशे निर्भिन्नगात्रानजः
कैलासं नयति स्म नेमुरमराः श्रीदक्षिणामूर्तये;।
"दक्षो जीवतु, रुद्रभागसहितो यज्ञः समारभ्यतां
देवाः पूर्ववदेव सन्त्वि'ति शिवं ब्रह्मा स्तुवन्नब्रावीत्।।
7
दक्षो रुद्रकटाक्षतस्त्वजमुखोƒप्युत्थाय नत्वा शिवम
दध्यौ विष्णु;मथो व्यलोकि सकलैः प्रीतः स्तुतः श्रीहरिः।
यज्ञस्त्वेष समाप्तिमाप; विकलांगत्वं सुराणां हृतम्
प्रायः; सा च हिमाद्रिजा गिरिशमेवाƒप्ता पतिं पूर्ववत् ।।
8
पुत्रो बालः सुनीतेः सदसि कटुवचोविद्धचेता विमातु-
"र्विष्णुर्दुखार्तिहारी भज त'मिति जनन्युक्तितः प्रस्थितोƒतः।
मार्गे श्रीनारदात् तद्भजनविधिमहामन्त्रयोगान् ध्रुवाख्यो
लब्ध्वा चाब्दार्धमृच्छन् मधुवनमकरोद् भक्तवर्यस्तपांसि।।
9
देवर्ष्यादिष्टमार्गः कृतकठिनतपा लोकनाथं समीक्ष्य
स्तुत्वा भक्त्या स लब्ध्वा वरमभिलषितं राजभोगं सुदीर्घं।
अन्यैर्नाधिष्ठितं च ध्रुवपदममलं बन्धुभिर्मानितः स्वैः
प्राप्तो गेहं जनन्यौ पितरमपि ननामाथ राज्येभिषिक्तः।।
10
भ्राता यक्षहतोƒभवत् स सुरुचिर्दग्धा च दावाग्निना;
ज्ञात्वेदं ध्रुव आजुहाव विमना युद्धाय यक्षान्; भृशं।
मायायुद्धमकारि तै,र्बहुविधैः शस्त्रैः स विद्धस्तदा
""रक्षेत् त्वां खलु शार्ङगपाणि''रिति तं प्रोचुर्मुनीनां गणाः।।
11
पौत्रं क्रुद्धं स दृष्ट्वा मनुरवद''दलं वत्स! रोषेण, यक्षा
दह्यन्तेस्त्रैर्स्तवै, कः सहजहतिकरः, पीडितोनेकसंघः।
राज्ञो भक्तस्य नेदं समुचित,मखिलं सर्वशक्तस्य लीला-
स्तत्रैते स्मो निमित्तानि च विरम रणादेवमुक्त्वा जगाम।।
12
सद्वाक्यादरतः क्षणात्स विरतो युद्धात् कृतानुग्रहो
यक्षेन्द्रेण चिराय साधु धरणीं रक्षन् भजन् श्रीहरिं।
मृत्योर्मूर्ध्नि पदं निधाय वरमारूढ़ो विमानं ध्रुवः
पश्चान्मातुरगात् परं ध्रुवपदं; श्रीनारदस्तज्जगौ।।
13
अंगस्तत्कुलजः प्रजार्थमयजद् यज्ञं, सुतं लब्धवान्,
नाम्ना वेनममुं चकार, तनयं क्रूरं च दुष्टाशयं।
दृष्ट्वा राज्यविरक्तधीः सुतनयो बन्धाय, दुष्टात्मजो
निर्वेदाय भवेदिति स्वगृहतस्तुष्टो ययौ काननम्।।
14
वेनो राज्येƒभिषिक्तो मुनिभि;रति जवाद् यज्ञदानादिकर्म-
ण्याज्ञाशक्त्या निरुन्धन्नहह! परिहसन् निर्जरान् श्रीहरिं च।
धर्मं वक्तृन् मुनीन्द्रान् सकलहितकरान् धर्मशास्त्रं च निन्द-
न्नेषां हुङ्कारमात्राद् गलदसुरपतद्; वेनवत् स्यान्न कोƒपि।।
15
तद्बाहू मथितौ ततोƒजनि हरिर्नाम्मा पृथुः श्रीसखः
स्वीकृत्यार्पितवस्तुजालमखिलैः स्तोतृन् हसन्नूचिवान्।
किञ्चिद् वो न कृतं मया; न विदिता वो मे गुणा; नैव में
स्तोत्रप्रेम, जनाः! सदा सकलदो देवो हरिः स्तूयताम्।।
16
इत्थं राजवचो निशम्य मुनिभि:प्रोत्साहितास्ते तदा
सूताद्या जगदुर् - ""दृढं हरिकला राजैष संमार्जयन्।
दोषान् वेनकृतान्, समो मघवता, दोग्धा धरित्रीं, मखान्
कुर्वन्, दण्डितदुर्जनो यतिवरान् संपूजयेत् कीर्तिमान्।।
17
सूतादीन् समपूजयन् नरवरः कामैः; प्रजाभिः पृथु-
"र्दग्धा जाठरवह्निना वयमतो देह्यन्न'मित्यर्थितः।
""अन्नं देहि जनेभ्य आशु वसुधे! नोचेद् हता स्या मये-''
त्युक्त्वा स्वं धनुराददे; परवशा स्तौति स्म तं गौर्भिया।।
18
""कामान् क्षीरमयान् ददामि सकलान् वत्सं तथा दोहनं
दोग्धारं नृप! कल्पये''ति कथितः कृत्वा मनुं वत्सकं।
राजाधुक्षत गां स ओषधिगणं हस्ते निजैर्वत्सकै-
स्तत्तद्वस्तु यथोचितं च दुदुहुर्देवासुरर्ष्यादय:।।
19
चक्रे राजाश्वमेधान्; शततममखमेध्याश्वहर्तारमिन्द्रं
जित्वाश्वं राजपुत्रः पुनरलभत; तं मायिनं देवराजं।
राजा कोपाज्जिघांसुर् मुनिभिरतिबलो वारितो धातृवाक्यं
श्रुत्वा तस्मान्निवृत्तो मुदितवृषसखः कीर्तितः पौरमुख्यैः।
20
प्रत्यक्षो हरिराह - ""योगसुदृढं चित्तं हि नो चञ्चलं;
भक्तस्त्वं, वृणु मे वरं; सकलदोƒस्म्येष प्रसन्नो नृप!''।
प्रत्यूचे नृपतिर्महत्तममुखात् त्वत्कीर्तनं, त्वत्कथा-
स्त्वन्नामानि पिबानि भोस्तदुचितं कर्णायुतम् देहि में''।।
21
राजैकोनशतक्रतुः पृथुरथ प्राभाषतोच्चैः प्रजा
""भद्रं वो भवतु; स्वधर्मनिरता भूत्वा भवन्तः सदा।
सर्वं कर्म समर्पयन्तु हरये निस्संगतापाविता:;
क्षेमं दास्यति वः स'' इत्यभिवदन् सर्वैश्च पूज्योƒभवत्।।
22
राज्ञा संपूज्य पृष्टः सहसहजमुनिर्योगिवर्यः कुमारः
प्रोचे - सद्धर्मकारी हरिपदकमलध्यानतो योगनिष्ठः।
कामार्थाबाधितः सन् यमनियमतितिक्षादिभिभिद्र्वन्द्वभावान्
जित्वा "ब्रह्माहमस्मी'त्यनुभवति नरः क्षेममार्गो नृणाम् सः।।
23
दृष्ट्वाƒत्मानं प्रवयसमथ स्वेषु पुत्रेषु राजा
संन्यस्योर्वींवनमुपगतश्चार्चिषा सेव्यमानः।
योगी कृष्णे निहितसकलो द्वन्द्वजेता तपस्वी
सद्योमुÏक्त परपदमवापान्वगात् तं प्रिया च।।
24
ख्यातः प्राचीनबर्हिस्त्वसृजदथ सुतान् स प्रचेतस्समाख्यान्;
पित्राƒदिष्टा गतास्ते दश कुसुमसुगन्धामलं तीर्थमेकम्।
पश्यन्तश्चेन्दुचूडं सविनयमनमन्, रुद्रगीताख्यमन्त्रम्
लब्ध्वाƒस्मात् तीर्थमग्ना हरिभजनमकुर्वंश्च मन्त्रं जपन्तः।।
25
एषां राजा पिता तु क्रतुकृदमलहृन्नारदेनैवमुक्तो-
""यज्ञेनालं, न दद्यात् सुखमय,मघकृत् प्राणिहिंसा नराणां;।
वाक्यं च श्रूयतां मे नवमुखनगरे क्वापि पत्नीविधेयः
कश्चिद् राजाƒवसत् स्वैः सह निजसुहृदं विस्मरन् मूढबुद्धिः।।
26
प्रेयस्येव पुरञ्जनी नृपवरस्यैषा तथाप्येकदा
तां नाƒƒपृच्छ्य वनं गतश्च मृगयां कुर्वन् निवृत्तस्ततः।
स्नात्वा लेपनमाल्यतः स्वयमलंकुर्वन् स्मरावेगतः
क्रोधागारगतां प्रियामनुनयन् भोगांश्च भुंक्ते स्म सः।।
27
नानाभोगपरम्परासु नृपतिः पत्नीसमेतः सदा
मग्नः पुत्रशतान्यजीजनदहो! यज्वा सकामो भृशं।
क्षीणायुर्बुबुधे न कालजवमित्याज्ञाय सेनाबले-
नाक्रान्तश्च बभूव भूरिबलिना गन्धर्वराजेन सः।।
28
संवृत्तेƒथ रणे हतः स नृपतिः संचिन्तयन् प्रेयसीम्
स्त्रीत्वेनाजनि; सा विदर्भवनिता पत्यौ मृते दुखिता;।
तत्राƒƒप्तो द्विज आह - ""मानससरोहंसावहं त्वं च न-
न् वावामेक'' इति क्षणात् प्रियतरौ ,हम्सौ च तौ जग्मतु:॥
29
राजा जीवोƒत्र देहे पुरि सह निवसन् बुद्धिपत्न्या सरवायं
विस्मृत्येशं त्र्यवस्थो जनिमृतिवशगः कालगन्धर्वपिष्टः।
दैवेनाƒƒदिष्ट भक्तोत्तमसमभिगमाद् विप्रमीशं सरवायं
पश्यन् ब्रह्मात्मबुद्धिर्भवति; भज हरिं; सर्वथा तेƒस्तु भद्रम्।।
30
इत्युक्तस्तपसे नृपो वनमगादब्दायुतं तत्सुता-
श्चक्रुर्दीर्घतपोƒभिदृश्य गरुडारूढं हरिं चास्तुवन्;।
तद्वाक्याद् गृहमागता उदवहन् वार्क्षीम् वधुं मारिषा
पुत्रम् चाजनयत् स दक्ष इति वै ख़्यात: प्रजासृष्टिकृत्॥
31
पुत्रा वेदिषदः समर्प्य महिषीं पुत्रेƒब्धितीरं गताः
सत्रं चासत नारदाद्धरिकथाः श्रुत्वा ययुस्तद्गतिं।
मैत्रेयस्य मुखादिमाश्च विदुरः पीत्वा हरेः सत्कथाः
प्राप्तो हस्तिपुरं निनाय विपिनं ज्येष्ठं च तां सौबलीम्।।
स्कन्ध 5
1
भूयः श्रीशुक आह - "पौरव! मनोराद्यः सुतः श्रीहरौ
भक्तः सत्पुरुषः प्रियव्रत इति ख्यातो विरिञ्चोक्तितः।
कन्ये द्वे उदुवाह; रात्रिमकरोद् गच्छन् दिनं तेजसा
जाता अस्य सुतास्त्रयोदश; पुनः सोƒन्वाचरन्नारदम्'।
2
तस्य ज्येष्ठसुतस्तु मन्दरगिरिं प्राप्तस्तपश्चाƒचर-
न्नाग्नीध्रोऽप्सरसं विलोक्य जडवद् वक्ता तया संमिलन्।
भौमस्वर्गसुखं विचित्रमुपभुज्याब्दायुतान्युत्सुक-
स्तृप्तिम् नाƒप सुतान् नवाप्यजनयन्नाभ्यादिकान् भोगिराट्।।
3
आग्नीध्रस्य सुतस्तु नाभिरनपत्योƒभूत् प्रजार्थेष्टिकृत्;
प्रत्यक्षं हरिमाहुरत्र मुनयो ""राज्ञोƒस्तु पुत्रः शुभः।
यस्तुल्यो भवता भवे''दिति वचः श्रुत्वा स्वतुल्यं परं
नो पश्यन् हरिरेव नाभितनयो जातः पितृप्रीतिकृत्।।
4
नाभेः पुत्रः प्रसिद्धोƒभवदृषभ इति स्वर्गराड्र रुद्धवर्षम्
चक्रे वर्षं सुवर्षं हृतमदसुरराजार्पितायां जयन्त्यां
उत्पाद्य श्रेष्ठपुत्रान् यतिवरनृपतिश्रोत्रियानेष नाना-
धर्मानुष्ठानधीरः सकलशुभकरः पुत्रकानादिदेश।।
5
पुत्रा! मानुषजन्म दुर्लभ;मिदं मोक्षाय; बन्धाय नो;
मुक्तिः सज्जनसंगतो हरिकथालापादिना लभ्यते;।
मा मा मत्सरबुद्धिरस्तु व; इदं ब्रह्मैव सर्वं जगत्;
लोकान् ब्रूत विमुक्तिमार्गमिम''मित्युक्त्वा यतिः प्रस्थितः।।
6
मौनी योगिवरः सुखं जनपदग्रामाटवीतीर्थगो
निस्संगो विचरन् निजात्मनि परं वस्त्वेव पश्यन् क्रमात्।
संप्राप्तः कुटकाचलं निजतनुं वह्नौ जुहाव स्वयं;
निष्कामो यतिधर्मसद्गुरुरयम् ,देवाय तस्मै नम:॥
7
तत्पुत्रो भरतोऽभवन्नरपतिस्तत् स्मारकम् वर्षना-
मैतद् भारतमित्यहो! शतसहस्राब्दान् महीं पालयन्।
पञ्चाजीजनदात्मजान् यजनकृत् ध्यायन् विराट्पूरुषं
सर्वं कर्मफलं समर्प्य हरये प्राप्तश्चतुर्थाश्रमम्।।
8
तस्मिन् ध्यायत्यनन्तं झटिति मृगवधूः सिंहभीतोत्पतन्ती
नद्यां विरुास्तगर्भाम्रियत; नव शिशुं मोचयन् मृत्युवक्त्रात्।
स्नेहात् तत्पालनप्रीणननिरतमतिस्तत्स्मृतेर्देहपाते
भूयो जातो मृगः सन् हरिभजनरतस्तं च देहं जहौ सः।।
9
दैवाद् भूयः स जातः सततनुतहरिर्ब्राह्मणः पूर्वजन्म-
स्मृत्या मूकोƒवधूतः कुहचन सहजक्सेत्ररक्षानियुक्त:।
चण्डीगेहम् च नीतो,निशि पुरुषपशुर्दुर्जनै,स्तत्र देवी
हत्वा तान् पीतरक्ता भरतमुरुकृपम् भक्तवर्यम् ररक्ष॥
10
गच्छन् सौवीरराजः पथि निजशिबिकां वाहयंस्तेन वाचा
निन्दन् पूर्वं, तदीयं हितसरसवचः श्रद्धयाƒƒकर्ण्य पश्चात्
स्वस्थानात् सोƒवरूढः कृतनतिरभितः प्राह ''कस्त्वं''? ""कुतस्त्वम्?
योगी मे योगशास्त्रं जनिमृतितरणं ब्रूहि; नश्यत्वघं मे''।।
11
स प्रत्याह रहूगणं - ""जगदिदं श्रव्यं च दृश्यं च नो
सत्यं; सर्वमिदं मनोमय,मतो दुःखं सुखं चागतं;।
दुःखं स्यात् सगुणं मनो यदि सुखं नैर्गुण्यभाक्, संसृति-
र्नश्येदात्मविचारतो; हरिगुरूपास्त्या मनः स्वं जयेत्''।।
12
भूयोƒप्याहैष राजा - ""भ्रमति मम मनः सज्जगद्भाति'' - विप्रे-
णोक्तम्- नो ब्रह्मणोƒन्यत् किमपि सदणवः स्थौल्यकाश्र्यादिकं च।
सर्वं संकल्पितं, सत्पदनतिभिरिदं ज्ञायते पूर्वजन्म
न्यासं कृष्णांघ्रिभक्तो भरतनरपतिर्मूढवत् सोƒद्य वर्ते।।
13
राजन्! पश्य भवाटवीं विचरति क्लिश्यन् जनो मोहितो
वर्तन्ते वृकदस्यवोƒत्र भयदा दंशाः सृगालादयः।
एतान् जेतुमहं ददामि विमलज्ञानासिमीशं भजे
त्युक्तः स्वं गुरुमानतः स सकलान् ज्ञानी विरक्तो गतः।।
14
उक्तं व्याससुतेन पौरव! गृहाटव्यां कलत्रं वृको
दंशो दुर्जन इन्द्रियाणि च मनः षड् दस्यवो भीकराः।
पुत्रो जंबुक एवमादिभिरहो! शीर्णं भवत्यर्थदं
मार्त्यम् जन्म; हरिं भजन् भरतवद् धन्यो भवेत् मानवः।।
15
राजाभूद् भरतात्मजोƒथ सुमतिः कालेवधूतव; तद्-
वंशे ज्ञानिवरः प्रतीह, इतरो नाम्ना गयः कीर्तितः।
तृप्तो यस्य मखार्पितानि च हवींष्यादत्तवान् श्रीहरि-
र्मत्ते यत्र मघोनि, विद्धि विरजं चान्त्यं नृपं तत्कुले।।
16
भूयः श्रीशुक आह - पश्य जगदाकारेण दृश्यं हरेः
स्थूलं रूपमिदं सरोजवदियं भाति क्षितिः, सप्तधा।
भिन्ना द्वीपसमुद्रतो, गिरिवरो मेरुर्यथा कर्णिका,
जंबूर्नाम विभज्यते च नवधा द्वीपो ƒ ष्टभिः पर्वतैः।।
17
मेरोर्मूर्ध्निपतद्धरेः पदजलस्रोतः पुनाति प्रभो-
र्भक्तान् स्वार्जितपुण्यशेषसुखभोगार्थं नराः स्वर्गिणः।
वर्षाण्यष्ट विशन्ति, भारतमिदं सत्कर्मदेशः; शिवः
पत्न्येलावृतमावसन् सह हरिं संकर्षणं स्तौति च।।
18
भद्राश्वे मुनयो हयास्यमसुरः श्रीमान् नृसिंहं कुतोƒ,
प्यार्या भूश्च वराहमादिकमठं क्वापि स्तुवन्त्यर्यमा,।
मत्स्यं सूर्यसुतो मनुः, कमलजा कन्दर्परूपं हरिं,
सर्वे लोकहितार्थमच्युतपदं भक्त्या भजन्ते नताः।।
19
वर्षे किंपुरुषे हरिर्हनुमता रामः सुखं स्तूयते
देवर्षिः स च भारते खलु नरं नारायणं सेवते।
गंगाद्याः सरितोƒत्र सन्ति हिमवन्मुख्या नगाः पुण्यदा,
जन्मात्र स्पृहयन्ति कृष्णचरितालापप्रिया निर्ज्जराः।।
20
प्लक्षे स्तौतीध्मजिह्वो रविमथ विमले शाल्मले यज्ञबाहुः
सोमं, वह्निम् हिरण्यः कुश इह, घृतपृष्ठस्तमापोमयं च।
क्रौञ्चे द्वीपे तु देवं, मरुतमुरुबलं चापि मेधातिथिर्वै
शाकेƒथो वीतिहोत्रोƒद्वयममृतमजं पुष्करे तर्पयन्ति।।
21
माने द्यौः क्षमया समा भवति; तन्मध्येƒन्तरिक्ष;स्त्रिषु
प्रत्यक्षो रवि;रस्तमेति समुदेत्येष क्रमात्; सर्वदा।
मंत्रैर्यः किल वालखिल्यमुनिभिः संसेव्यते वैदिकै-
र्गच्छन् स्यन्दनतोƒप्सरःप्रभृतिभिर्नानाविधं स्तूयते।।
22
आदित्यः खलु विष्णुरेव भगवान् क्षेमाय जीवात्मनाम्
मासर्त्वादिकभेदमाकलयति; ग्लौः शोभते तर्पयन्।
सर्वान् सर्वमयः सुखं, तदुपरि प्रीतास्तु सप्तर्षयः
कुर्वन्त्येव परिक्रमं ध्रुवपदस्यै,ते जगत्क्षेमदाः।।
23
तद् विष्णोः परमं पदं यदखिलस्थानान्यतीत्य स्थितं
ज्योतिश्चक्रमिदं यदाश्रयि सदा कालेन च भ्राम्यते;।
एतद् भूमिप! शिंशुमारवपुराभाति; त्रिलोकात्मनो
विष्णो रूपमिदं स्मरन् प्रतिदिनं मर्त्यस्त्वघान्मुच्यते।।
24
सूर्यस्याधस्तु राहुश्चरति भव,दधः सिद्धविद्याधराद्या
विद्यन्ते सप्तलोका भृशमतलमुखा भूतिमन्तो भुवोधः।
आधिव्याघिक्लमाद्या इह न, मृतिभयं चक्रमात्राद्धरेरे-
वै;तत्तन्नो बलेर्यः सुतलमधिवसन् रक्षितो वामनेन।।
25
शेषः पातालमूले वसति निजवधूमण्डितो, यस्तु मूर्ध्ना
भूमिं धत्ते च, यस्य भ्रुकुटिनिटिलतः शूलधारी त्रिनेत्रः।
काले संहाररुद्रो भवति; स च हरेर्जन्मकर्माणि गाय-
न्नुच्चै:सङ्कर्षणाख्यः कमलजभवने वर्ण्यते नारदेन।।
26
विद्यन्ते नरका अधो भुव उपर्युक्ता जलानां, जना
नीयन्तेƒघकरा इमान् यमभटैः; पापानुसारं च ते।
पीड्यन्ते विदंय यमेन च भटैर्यावत्कृतान्तं मयेत्
युक्तं ते जगदीदृशं च सकलं स्थूलं वपुः श्रीहरेः।।
स्कन्ध: -६
1
विष्णोर्नाम समुच्चरन् न नरकम् यात्यस्तपापो यथा
विप्रोƒजामिलनामकः कृतमहापापः स दासीपतिः।
कृष्टः कालभटैर्भयान्निजशिशुं नारायणेत्याह्वयत्
तत्राƒƒप्तैश्च चतुर्भुजैर्यमभटा रुद्धा भटैः श्रीहरेः।।
2
उक्तं श्रीवैष्णवै - ""रप्यघकृदयमनेनोदितं नाम विष्णो-;
स्तेनायं ध्वस्तपापो; विदितमविदितं कृष्णनामोच्चरन् यः।
तस्याघं मार्जितं स्यान्नरकगतिरमुष्यास्ति नो, गच्छतेति
श्रुत्वेदं प्राप्तगंगः स्मृतहरिरगमद् विष्णुलोकं द्विजः सः।।
3
संवृत्तं कथितं यमस्य सदने दूतैर्यमः प्राह - ""नः
सर्वान् पाति हरिः; स एव जगतः स्वामी; कथास्तस्य यः।
वक्ता नाम श्रृणोति वा स्मरति वा यत् किञ्चिदस्य प्रसा-
दार्थम् कर्म करोति तस्य नरकप्राप्तिर्न च स्यादि''ति।।
4
प्राचेतसस्तदघमर्षणतीर्थगामी
दक्षस्तपोकृत सुदीर्घमपत्यकाम:।
यद् हम्सगुह्यमनुना भगवान् प्रसन्न-
स्तस्मै वधूम् वरमभीष्टमदादसिक्नीम्॥
5
पुत्रा दक्षस्य नारायणसरसि निमग्नाश्च मंत्रं जपन्तो
हर्यश्वा नारदाप्तेश्वरभजनरसास्त्यक्तकामा विचेरुः;।
भूयः सृष्टांश्च पुत्रान् मुनिरकृत तथैवात्र दक्षेण शप्तो
"मा विश्रान्तिस्थलं तेƒस्त्विति हरिकरुणामेव मेने स शापम्।।
6
दक्षः षष्टि सुताः ससर्ज च; कृशाश्वायेन्दवे कश्यपा-
यैता अंगिरसे ददौ निजसुता धर्माय भूताय च।
तासां पुत्रपरम्पराश्च पुपुषुः सर्वत्र दैत्याः क्रमे-
णादित्या अपि कश्यपस्य तनया आसन् मिथो वैरिणः।।
7
इन्द्रः श्रीमदबाधितो निजगुरुं दृष्ट्वाƒप्यनादृत्य तं
दैत्यैरुन्मथितो विरिञ्चवचनात् तं विश्वरूपं गतः।
""रक्षास्मान् भव नो गुरुस्त्व''मिति चाप्यभ्यर्थयामास; स
स्वीकृत्यैतदयं गुरुर्दिविषदां मन्त्रं ददौ वैष्णवम्।।
8
एतेनोक्तं - ""विशुद्धा जपत सुरगणा मंत्रमेतं प्रभाते
मध्याह्ने च प्रदोषे निशि भुवि दिवि चाप्यन्तरिक्षेƒतलादौ।
जाग्रत्स्वप्नाद्यवस्थासु च भवतु सदा सर्वतो रक्षिता में
विष्णुर्लोकैकनाथः परमुरुकरुणश्र्चक्रपाणे! प्रसीद''।।
9
एवं मंत्रमुपास्य वर्धितबलः शक्रो जितारिर्गुरुं
त्वाष्ट्रं यज्ञहविर्ददानमसुरेभ्योƒहन्; जिघांसुर्हरिम्।
त्वष्टा चाप्यकृताभिचारहवनं; जातस्ततो भीकरो
वृत्रस्तः तद्भयतः सुराश्च शरणं प्राप्ताः स्तुवन्तो हरिम्।।
10
उक्तः श्रीहरिणा बृषा सह सुरैर्लब्ध्वाƒस्थि दध्यङ् मुने-
र्विप्राद् योगिवरादतः खलु कृतं वज्रं वहन्नायुधं।
प्राप्तो युद्धभुवं; पलायनपरान् दैत्यांस्तु वृत्रोƒवदद्
"युद्धे शत्रुहतस्य चाच्युतपदं स्मर्तुश्च मृत्युर्वरम्।।'
11
वृत्रः शूलधरश्च देवभयदः शक्रप्रयुक्तां गदां
गृह्णन् दन्तिवरं प्रताड्य¬ च ततः प्रोचे हसन् वासवं।
"पापस्त्वं निजकर्मभिः; प्रहर मां वज्रेण; देहेन मे
कुर्यां भूतबलिं महेन्द्र! सदयं गृह्णातु मां श्रीहरिः।।'
' 12
एवं देहं जिहासुर्निजमसुरवरो वज्रिणा कृत्तहस्तः
शक्रं प्रोचे - ""न कुर्मः किमपि वयमिदं चेशतंत्रं समस्तं।
युद्धे मृत्युर्जयो वा भवतु, न च ततो दुःखतोषौ ममै''वं
धीरो वज्रेण कृत्तो न्यपतदधिरणं प्राप सायुज्यमुक्तिम्।।
13
हते वृत्रे देवास्तुतुषुरघबाधाकुलमना-
श्चिरम् हित्वाƒƒहारं सरसिरुहनालीमधिवसन्।
हरिं स्मृत्वा चेष्ट्वा धुतसकलपापः कुलिशभृद्-
बभूवे,न्द्रस्त्वन्यो नहुष इति पापाच्छयुरभूत्।।
14
वृत्रोƒयं श्रृणु शूरसेनविषये प्राक् चित्रकेतुर्नृप-
स्तस्यैकाजनयत् प्रिया सुतमतो हृष्टाƒभवद् भूमिपः।
ईर्ष्याकोपबलादमारयदमुं बालं सपत्नीजनः
सर्वे दुःखहतास्तदाभिƒययतुः श्रीनारदश्चांगिराः।।
15
उक्तं चांगिरसा "भवान् खलु हरेर्भक्तः कलत्रे धने
पुत्रे वा ममतां जहातु; सकलं मायामयं नश्वरं;।
देहो दुःखकरः शरीरिण; इमं देहाभिमानं त्यजे-'
त्येनं नारद आह - "भूप न चिराद् द्रष्टासि सङ्कर्षणम्।।'
16
राजाƒथो नारदप्रेरितमृततनयप्रोक्तमाकर्ण्य पुत्रे
निर्विण्णो राज्यपत्न्यादिषु च मुनिवरादाप्तमन्त्रोपदेशः।
दध्यौ देशे विविक्ते हरिमचलमनाः क्वापि, सङ्कर्षणाख्यं
दृष्ट्वा ज्ञानं स लेभे परममधिपतित्वं च विद्याधराणाम्।।
17
श्रृण्वन् विद्याधरीणां हरिनुतिममलो वर्षलक्षाणि नीत्वा
गच्छन् वैमानिकः खे स च कथमपि तं शंकरं चाद्रिमूर्ध्नि।
अङ्के कृत्वा प्रियां स्वां मुनिसदसि परज्ञानदं हा! विनिन्दन्
रुद्राण्या दत्तशापो व्यजनि हुतभुजो दैत्यवर्यः स वृत्रः।।
18
"दैत्यान् हन्ति वृषे'ति रुष्टहृदया खिन्ना दितिर्मानिनी
पुत्रं शक्रहणं चिकीर्षुरभजद् विष्णुं व्रताचारिणी।
मायी गर्भगमर्भकं कुलिशभृद् भग्नव्रताया दिते
श्च्छित्वा चाकृत सप्त सप्ततनयान्; रोषं जहौ सा सती।।
19
राजन्, पुंसवनं ततं श्रृणु दितेः पत्योक्तमादौ सती
शुद्धे मार्गशिरे च पक्ष उदितं विप्रैर्मरुत्संभवं।
श्रुत्वा भर्तुरनुज्ञया हरिमथो लक्ष्मीं च संपूजयेत्
कुर्याद् दण्डनमस्कृतिं च जुहुयादग्नौ हविश्च क्रमात्।।
स्कन्ध 7
1
पृष्टः कार्ष्णिरुवाच - "नो विषमता विष्णोर्न यो निर्घृणो;
देवर्ष्यादिजयाजयौ च भवतः सत्वादिवृद्धेः क्रमात्,।
एतत् पाण्डुसुतस्य यज्ञसदसि श्रीनारदोक्तं श्रृणु
श्रीकृष्णस्य निरन्तरस्मरणतो सर्वस्य मुक्तिर्भवेत्।।
2
श्रुत्वा भ्रातृवधं हिरण्यकशिपुः क्रुद्धः प्रतिज्ञां सद-
स्यातेने "हरिरक्ततश्च सहजं सन्तर्पयिष्ये भृशं'।
अंबां प्राह सहस्नुषां च तनयान्' मोघेन दुःखेन किं?
वीरस्वर्गमियाय मे च सहजो; जातो मृतः स्या'दिति।।
3
गत्वा मन्दरपर्वतं स दितिजो घोरं तपस्तप्तवान्;
लोकास्तेन चकम्पिरे; कमलजं दृष्ट्वा पुरः सोƒब्रावीत्-।
मृत्युर्माƒस्तु ममासुरैः सुरनरैस्तिर्यग्भिरन्तर्बहि-
र्भूमौ वा दिवि चायुधैरथ भवेत् सर्वाधिपत्यं प्रभो!।।
4
एवं लब्धवरो दिशश्च विदिशो जित्वा त्रिलोकाधिपो
माहेन्द्रं पदमध्युवास मुनिभिः सिद्धादिभिश्च स्तुतः।
विष्णुं हन्तुमियेष चास्य तनयः प्रह्लाद उच्चैर्गृणन्
ध्यायन् श्रीहरिमिद्धभक्तिरसिकः सच्चित्तमानन्दयत्।।
5
ज्ञातज्ञेयः स बालो हरिविमुखगुरुप्रोक्तविद्याश्च श्रृण्वन्
पृष्टः पित्राƒƒह - "लब्धा जनक! नवविधा विष्णुभक्तिर्गुरोर्मे'।
इत्युक्तः पुत्रहत्योद्यमविफलतया चेद्धकोपान्धचित्तो
दैत्येन्द्रः पाशिपाशैः सुतमरुण;दयं चाह बालान् सतीर्थ्यान्।।
6
""जन्मैतन्मानुषं नो सुलभमिह सुखं लभ्यते कर्मतो वा
दुःखं; कौमारकाले चरत शुभधियो वैष्णवानेव धर्मान्,।
जित्वा चित्तेन्द्रियाणि स्मरत हरिपदं सौहृदं भूतजाले
कुर्वन्तस्तत्प्रसादात् करगतमखिलं स्यादिदं नारदोक्तम्।।
7
रायः पुत्राः कलत्रं च न ददति सुखं; नश्वरं सर्वमेत-
न्नित्यः क्षेत्रज्ञ आत्मा हरिरुरुकरुणः सर्वभूताधिवासः;।
नूनं स्त्रीयक्षरक्षःखगमृगदितिजा मुक्तिमापुर्; मुकुन्दः
प्रीयेताव्याजभक्त्या, हरिभजनरतः स्वस्तिमान् स्याद् यथाहम्।।
8
प्रह्लादस्य गिरं हिरण्यकशिपुः श्रुत्वा क्रुधाƒताडयत्
स्तंभं; गर्जनकम्पितत्रिभुवनस्तस्मान्नृसिंहो हरिः।
तीक्ष्णाक्षो भ्रुकुटीमुखोल्बणवपुर्न्निर्गत्य दैत्यं नखैः
क्रूरैस्तं तु विदार्य रक्तलहरीसिक्तः स्तुतोƒभूत् सुरैः।।
9
आन्त्रस्रग्धरकन्धरं नरहरिं नाƒƒपुः सुरा, नो रमा
प्रह्लादस्त्वनमत् पुरो विगतभीश्चास्तौत् प्रशान्तं हरिं।
"संसारार्णवतः समुद्धर जनांस्तेƒनुग्रहार्हाः सदा
मूढ़ास्त्वद्विमुखाः प्रभो! कुरु च मां भक्तं; हरे! ते नमः'।।
10
तुष्टः श्रीहरिराह - ""तेस्तु सततं भद्रं; त्रिभिः सप्तभिः
पूतस्ते जनको; नृपोचितसुखं भोग्यं त्वया बालक!।
पुण्यं नश्यति भोगतः कृतमघं सत्कर्मभिश्च स्वकै-
रन्ते माँ त्वमवाप्स्यसीति भगवानन्तर्हितोभूत् ततः।।
11
पृष्टः पाण्डुसुतेन नारदमुनिः प्रोचे - जना धर्मत
स्तिष्ठन्तीश्वरचिन्तया, शमदमाहिंसातितिक्षादिकः।
सामान्यः खलु धर्म एव हि नृणां; वर्णादिभेदेन तद्-
धर्मस्यास्ति च भेद एव; विदिता वर्णाश्च विप्रादयः।।
12
भेदाश्चाश्रमभेदतोƒपि कथिता धर्मस्य; वर्णी गुरो-
र्दास: प्रोक्तमथाƒचरन् गुरुकुले छन्दांस्यधीयीत च।
संध्योपासनमाचरेच्च मितभुक्, स्त्रीचिन्तनं वर्जयेद्;
वानप्रस्थ इहाƒƒचरन् स्वनियमानार्षं पदं प्राप्स्यति।
13
सन्यासी सकलेषु पश्यति परं ब्राहृ प्रशान्तो मुनि-
र्नारंभान् यतिरारभेत; गदितं विज्ञानिना भिक्षुणा।
प्रह्लादाय "मधुव्रतादिह गुरोरेषा विरक्तिः, शयोर्
लब्धान्नेन च तुष्टिरेवमुभयं लब्धं गुरुभ्या'मिति।।
14
कुर्वन् गार्हिककर्म सज्जनमुखात् श्रृण्वन् हरेः सत्कथा
गायन् श्रीहरिनाम बन्धुसुतदारादौ च रक्तो बहिः।
अन्तस्तत्र विरक्त एव विभजन् सर्वेषु वित्तं समं
तीर्थस्नानकृदाश्रमादि सततं गच्छेद् गृहस्थो जनः।।
15
श्राद्धं कर्म समाचरन् यजनतः सन्तर्पयन् निर्जरान्
भूतादीन् निजधर्ममेव विदधत् तुष्टो गृहस्थो भवेत्।
मोक्षार्थी तु गुरुं समेत्य विधिवत् प्राणान् नियच्छन् जये-
च्चितम् चेन्द्रियवर्गमेतदखिलं ब्रह्मेति सञ्चिन्तयेत्।।
स्कन्ध 8
1
पृष्टश्चाह शुको व्यजायत हरिर्मन्वन्तरे चाƒदिमे
यज्ञो नाम; विभुर्द्वितीय उदितः सद्ब्रह्मचारी स्वयं;।
भूयोƒभूदपि सत्यसेन इति यो जातस्तृतीये; महा-
कारुण्येन रिरक्षिषुर्गजवरं जातश्चतुर्थे हरिः।।
2
कश्चिद् दन्तिवरस्त्रिकूटविपिने क्षीराब्धिमध्ये मृगान्
शास्ता स्वैः सहितो गृहीव सरसि क्रीडन् निमग्नो बली।
ग्राहेणाभिहतो रुषा च चरणे दैवाच्चिरं संगरं
कुर्वन् नष्टसमस्तशक्तिरवशस्तुष्टाव भक्त्या हरिम्।।
3
""जन्माद्यस्य यतः स मेƒत्र शरणं भूमन् कृपावारिधे!
बद्धं मोचय माँ स्वकर्मभिरितस्तस्मै नमो ब्रह्मणे''।
श्रुत्वेदं हरिरुद्धृतांबुजकरं दन्तीन्द्रमत्रारिणा
ग्राहात् कृत्तमुखादमूमुचदरं पश्यत्सु देवादिषु।
4
इन्द्रद्युम्नो नरपतिरयं ध्यानमग्नोƒपि दैवात्
शप्तोƒगस्त्येन च गजवपुः श्रीहरेः स्पर्शयोगात्।
तत्सारूप्यं गत उरुमुदा पार्षदत्वं च; हूहू-
र्गन्धर्वोƒयं स्वपदमगमद् ग्राहताया विमुक्तः।।
5
वैकुण्ठस्त्ववतीर्य शुभ्रतनयो मन्वन्तरे पञ्चमे
वैकुण्ठं कृतवान् रमापतिरयं षष्ठे तु वैराजजः।
संभूत्यामजितोƒजनिष्ट; विधिना दुर्वाससः शापतो
निःश्रीकेष्वसुरैर्जितेषु च सुरेष्वस्तूयत श्रीहरिः।।
6
प्रत्यक्षो हरिराह - ""सन्धिमसुरैः कृत्वाƒथ निर्मथ्यतां
क्षीराब्धिः; कुरुतात्र मन्दरगिरिं मन्थानमुत्साहिनः।
नेत्रं वासुकिमप्यतन्द्र''मिति ते श्रुत्वा वहन्तो गिरिं
दैत्यैः साकमहो! निपेतुरमरा ईशेन चोत्थापिताः।।
7
दैत्याश्र्व त्रिदशा ममन्थुरुदधिं; मग्नं जले मन्दरं
विष्णुः कूर्मवपुः स्वपृष्ठतलतः प्रोद्धृत्य चान्यद् वपुः।
बिभ्रत् तत्र सहस्रबाहु जलधिं मथ्नन् व्यलासीत्; ततो
जातं रूक्षतरं विषं समपिबत् त्र्यक्षश्च सर्वैः स्तुतः।।
8
जातान्यब्धेर्बहून्येव च; गजरमणीकल्पवृक्षादि शक्रो,
धेनुं विप्राश्च, रत्नम् हरिरपि जगृहुर्वारुणीं दैत्यवर्याः।
जाता लक्ष्मीः सदोषान् सुरदनुजमुनीन्द्रादिकांश्चापि हित्वा
विष्णुं वव्रे पतिं; तैरमृतमपहृतं दानवै विष्णुहस्तात्।।
9
दृष्ट्वा देवान् विषण्णान् हरिरतुलमरं मोहिनीरूपमास्था-
यान्योन्यं दस्युभावादुरुकलहरतान् दैत्यवर्यान् कटाक्षैः।
गीर्भिश्चाƒमोह्य गृह्णन्नमृतमथ ददौ निर्जरेभ्यो निगृह्य
स्वर्भानुं व्याजरूपं कृतफलमखिलेभ्योƒददात् भक्तिगम्यः।।
10
गते च गरुडध्वजे त्रिदशदानवाश्चक्रिरे
रणं सुतुमुलं, ततः सुरगणे च पर्याकुले।
हरिः पुनरुपागतो निहतकालनेमिस्त्वहन्
सुमालिमुखदानवानपि च माल्यवन्तं रणे।।
11
शक्रेणाभिहतः पपात च बलिर्वज्रेण, दैत्या हता
जंभाद्या; अथ नारदस्य वचसा शक्रो निवृत्तो रणात्;।
शुक्रस्तूर्णमजीवयत् रणहतान् मन्त्रेण पूर्णाङ्गकान्
दैत्यान् दैत्यगुरु,र्बलिस्तु विजितो ज्ञानी न दुःखं गतः।।
12
योषिद्रूपं दिदृक्षुर्हरिपदमगमच्छङ्करः, श्रीहरेस्तद्
दृष्ट्वा चारामदेशे चलकुचयुगलं कन्दुकाघातलोलं।
कामावेगात् परिष्वज्य च पुनरुदितज्ञानतो भक्तिनम्रः
कैलासे सत्सभायां हरिमहिमकथामाबभाषे भवानीम्।।
13
ख्यातो वामन इत्यजायत हरिर्मन्वन्तरे सप्तमे
चक्रे याचनमष्टमादिषु तथा मन्वन्तरेष्वच्युतः।
अंशेनावतरन् दधाति विविधं श्रीसार्वभौमादिकं
रूपं नाम च; भक्तरक्षणपरो ह्येवम् सदा श्रीहरिः।।
14
रक्षन्तो मनवः सुरा मनुसुता लोकत्रयं धर्मतो
वर्षन्तो धनधान्यपोषणपराः शक्रा हरिप्रेरिताः।
वर्तन्ते श्रुतितत्वबोधनपराः सप्तर्षयश्र्च; ब्रुवन्
ज्ञानं कर्म च योगमेष भगवानास्ते सलीलं प्रभुः।।
15
युद्धे शक्रहतो बलिर्भृगुसुतेनाƒƒजीवितो दैत्यराड्
भक्त्याƒƒराध्य भृगून् गुरूनयजत श्रीमान् जिगीषुर्दिवं।
यज्ञं विश्वजितं; रथाद्यनलतो लब्ध्वा नतो भार्गवं
प्रह्लादं च युयुत्सुराप च दिवं भीताः सुराः धाविताः।।
16
भ्रष्टश्रीषु सुरेषु देवजननीं खिन्नां भृशं कश्यपः
प्रोचे-देवि! पयोव्रतेन विधिवत् श्रीवासुदेवं भज;।
पूजातर्पणहोमदाननिरता ध्यानेन मंत्रं जपे-
रेतत् प्रोक्तमजेन मे; भवतु ते भद्रं; हरिः प्रीयताम्।।
17
इत्युक्ता व्रतमन्वतिष्ठददितिः सा द्वादशाहं; हरिः
प्रत्यक्षः स्तुत आह - ""देवि! सकलं जाने तवाƒƒकांक्षितं।
भूत्वा ते तनयो ददामि सकलं कालं प्रतीक्षस्व भोः
प्रीताƒƒस्मी''ति तिरोदधेƒथ भगवान् गर्भं प्रविष्टोƒदितेः।।
18
श्रण्वन् धातृनुतिं हरिः समजनि प्रीतस्तयोः पश्यतोः
पित्रोर्विप्रकुमारकोƒभवदयं छत्री वटुर्वामनः।
तेजस्वी हयमेधवाटमविशद् भक्यादरात् पूजितः
प्रोक्तोƒभूद् बलिना ""ददामि सकलम् यद्यद् भवानिच्छति।।
19
इत्युक्तो हरिराह - ""ते नृप! कुलं जानेƒत्र नो भीरवो
नादाताƒर्थिषु; देहि भूमिमिह र्मे पादैस्त्रिभिः सम्मितांम्।
"लोकेशो वितरामि ते हित'मिति प्रोच्चैर्वदन्तं बलिं
शुक्रः प्राह - "न देयमेष कपटो विष्णुर्हरेत् तेƒखिलम्।।'
20
"वाग्दत्तं तु ददामि नून; मनृतं वक्तुं न शक्तोƒस्म्ययं
विष्णुश्चेत् सुकृती भवेयमह'मित्युक्त्वाƒसुरः सादरं।
तत्पादाववनिज्य चेष्टमददाद्; वर्णी विवृद्धोƒभवत्;
पद्भ्यामेव विचक्रमे त्रिभुवनं; कीर्त्त्याƒभिषिक्तोƒसुरः।।
21
विष्णोर्वै चरणावनेजनमरं धात्रा कृतं; योगिनो
वेदाद्याश्च ववन्दिरे हरिमथो दैत्याः प्रविष्टा रसां।
बद्धो दैत्यवरः खगेन हरिणाप्युक्तश्च-""मे दीयतां
तार्तीयीकपदं न चेद् दिशसि तल्लोकान् विशेर्नारकान्।।
22
एवं विप्रकृतो बलिः स्थिरमतिः प्रोचे - ""तृतीयं पदं
मूर्ध्नि त्वं कुरु मे, भयं न नरकादस्मद्गुरुस्त्वं हरे!''।
प्रह्लादेन च वन्दितो हरिरुवाचा''द्य व्रज ज्ञातिभिः
प्राह्लादे! सुतलं; सुभद्रमिह ते पश्येश्च मां रक्षकम्।।''
23
मुक्तं तं बलिमाह - ""गच्छ सुतलं; त्वद्दुर्गपालोƒस्मि; ते
तन्द्रारोगपराभवादि न भवेन्मन्वन्तरे चाष्टमे।
इन्द्रस्त्वं भवितासि; गच्छ सुमते! प्रह्लाद! पौत्रेण वो
भद्रं स्या''दिति देवदानवसमो नाकं सुरेभ्यो ददौ।।
24
परं ज्ञानं सत्यव्रतनृपतये मत्स्यवपुषा
हरिर्दत्वा चक्रे नुतिकृतममुम् सप्तममनुम्।
हयग्रीवं हत्वा हृतनिखिलवेदानजमुखे
पुनर्निक्षिप्यैष त्रिभुवनसुरक्षां समतनोत्।।
स्कन्ध 9
1
सोƒयं वैवस्वतो वै मनुरभवदिलां तस्य पुत्रीं वसिष्ठ-
श्चक्रे पुत्रं; कुमारः स तु वनमविशत् स्वैः सहेलावृतं च।
तेन स्त्रीरूपमाप्तः शशिसुतबुधपत्नी च भूत्वा शिवोक्त्या
स्त्रीत्वं पुंस्त्वं च लब्ध्वा स वनमभिययौ त्यक्तराज्यस्तपोर्थम्।।
2
नष्टे सुद्युम्न आर्तो मनुरकृत तपो दीर्घमिक्ष्वाकुमुख्यान्
लेभे पुत्रान् दशैको हतविधिबलतो धेनुहत्या पृषध्रः।
राज्यान्निष्कासितोƒन्यः कविरिहविषये निःस्पृहस्त्यक्तसर्वः
सायुज्यं तौ गतौ द्वा;वितरमनुसुता लेभिरे पुत्रपौत्रान्।।
3
शर्यातेरिष्टपुत्री च्यवनमुनिमतिक्रोधशीलं कृतान्ध्यं
वृद्धं वव्रे सुकन्या पतिपरिचरणं भक्तिपूर्वं चकार।
चक्राते देववैद्यौ मुनिमुरुकरुणौ नेत्रवन्तं युवानं;
यज्ञे शक्रेण साकं मुनिरकृत तयोः सोमपानार्हतां च।।
4
नाभागादंबरीषो हरिनिहितमतिर्जात; एनं व्रतान्ते
हन्तुं दुर्वाससा च प्रकुपितमनसा प्रेषिता घोरकृत्या;।
तां दग्ध्वा विष्णुचक्रं मुनिमभिपतति स्मै;ष भक्तध्रुगार्तो
भीतश्चक्रानलात् स त्रिभुवनमखिलं पर्यटन् श्रान्तिमाप।।
5
नो पश्यन् क्वापि रक्षां हरिपदमभयं प्राप्तवान्, श्रीहरिस्तं,
प्रोचे - "याह्रंबरीषं भज शरणमृषे रक्षिता त्वां स राजा'।
श्रुत्वेत्थं भूपमाप्तो मुनिरभयमहो! चक्रबाधाविमुक्त-
स्तत् कारुण्यं स जानन् हरिभजनमहत्वं च शंसन् व्यचारीत्।।
6
इक्ष्वाकुः ख्यात आसीद् दशसु मनुसुतेष्वस्य पुत्रो विकुक्षि-
स्तत्पुत्रस्त्विन्द्रवाहः श्रृणु नृप! युवनाश्वोƒत्र गर्भं दधार।
मान्धातारं प्रसूते स्म च तनयमहो! वव्रिरे तस्य पुत्र्यः
पञ्चाशत् सौभरिं तं पतिमथ तपसे निर्गतास्तेन साकम्।।
7
देहेनैव त्रिशंकुस्त्रिदिवमपि गतः कौशिकानुग्रहेण;
प्रीतस्तेनास्य पुत्रोप्यभवदुरुगदः श्रीहरिश्चन्द्रनामा;।
क्रीतोƒभूद् येन बालः क्रतुपशुरवशस्तं नृपं रोगदैन्याद्
बालं भूपाच्च मंत्रैर्वरुणकरुणयाƒमोचयन्मंत्रकृत् सः।।
8
वंशेƒस्मिन् सुप्रसिद्धः सगरनरपति;स्तस्य यज्ञाश्वमाहृ-
त्येन्द्रोƒगाद्; राजपुत्राः कपिलमुनिसमीपेƒश्वमेनं च दृष्ट्वा।
तन्निन्दाग्नौ प्रदग्धाः सगरसुतसुतस्त्वंशुमांस्तं ववन्दे;
तद्वाचाश्वेन पूर्णः क्रतुरयमभिषिक्तोƒम्शुमांस्तत्र राज्ये।।
9
पौत्रस्त्वंशुमतो भगीरथ इति ख्यातश्च भस्मीकृतान्
पूर्वान् दीर्घतपाः क्षमी सुरनदीस्पर्शाद् दिवं प्रापयन्।
मुक्तिं प्राप; तदन्वयेƒथ गुरुणा शप्तः सुदासात्मजो
रक्षोƒभूदथ मुक्तिमाप च ततः खट्वांगनामाƒभवत्।।
10
नाम्ना रामोƒत्र वंशे हरिरथ भरतो लक्ष्मणोंƒशेन जज्ञे
शत्रुघ्नोƒप्यार्यवाचा वनमनुजवधूसंयुतश्चैष गत्वा।
सीताहर्तारमस्त्रैरनुजमपि निहत्याखिलैर्वातजाद्यै-
रन्ते प्राप्तस्त्वयोध्यां, नगरमधिवसन् राजधर्मानकार्षीत्।।
11
सन्तुष्टा अभवन् जना भुवि नृपे रामे न धर्मच्युतिः
सीता दुर्जनभाषितेन विपिने त्यक्ता विशुद्धा सती;।
वाल्मीक्याश्रमतः सुतौ च सुषुवे सर्वेषु पश्यत्सु सा
भूद्वारं प्रविवेश; यज्ञमकरोद् रामः सदाराधितः।।
12
वंशेƒत्र भूपतिवरा बहवः, किलैष
नश्येत्, सुमित्रनृपतिश्चरमो भवेच्च।
एकोƒत्र जैमिनिमुनेः प्रियशिष्यभावाद्
योगी बभूव विदितश्च हिरण्यनाभः।।
13
इक्ष्वाकोस्तनयो निमिः कुलगुरोः शापान्मुदा त्यक्तवान्
देहं सर्वविलोचनेषु च निमेषोन्मेषणे कारयन्।
आस्ते; त्यक्तशरीरमस्य मथितं; जातः कुमारस्ततो;
नाम्नासौ मिथिलः; पुरी च मिथिला तस्या;ऽत्र सीताƒजनि॥
14
ताराचन्द्रमसोः सुतो बुध इलां चक्रे प्रियां मानवीं;
तत्पुत्रश्च पुरूरवा उदवहत् स्वःसुन्दरीमुर्वशींम्।
तं त्यक्त्वा च जगाम सा; स तु चरन्नुन्मत्तवत् सर्वत-
स्तद्वाचाƒथ निवृत्त एव च यजन् गन्धर्वलोकं ययौ।
15
जातः श्रीजमदग्नितो भृगुकुले चैलस्य वंशे हरी-
रामस्तस्य सवत्सधेनुमहरत् श्रीकार्तवीर्यार्जुनः।
हत्वा कृत्तसहस्रहस्तकममुं प्रत्यानयद्गां स च
प्रोचे तं जनकः ""क्षमां कुरु सदा पूज्यो द्विजः स्यात्वया।।''
16
जघ्नुस्तेƒर्जुनपुत्रकाश्च पितरं रामस्य वैरेण, तान्
हत्वा क्षत्रियदुष्टनिग्रहकरस्त्रिःसप्तकृत्वः पुनः।
रामः सर्वमयं मखैरयजत क्षेमाय लोकस्य स
प्रीतः शान्तमनास्तपः कृतयशा आस्ते महेन्द्राचले।।
17
आयुश्चैलसुत,स्ततो रजिरयं वीरः सुराभ्यर्थितो
दैत्यान् नाकपदापहारनिरतान् हत्वा सुरैर्मानितः।
प्रह्लादाद्यरिशङ्कितेन हरिणा न्यस्तं नृपश्चाƒददे
स्वाराज्यं; जनके मृते प्रतिददुः पुत्रा न तत्; ते हताः।।
18
दैवात् संदृष्टकूपोद् धृतभृगुकुलजामुद्वहन् देवयानीं
शर्मिष्ठासंगदोषात् श्वशुरमुनिवरादाप्तशापो ययातिः।
वृद्धो भूत्वाƒथ पृष्टादलभत तनयाद् यौवनं तस्य दत्वा
वार्धक्यं चेद्धकामो रतिसुखरसिको वासुदेवं समीजे।।
19
ऊचे भूपः स्वपत्नी""मज इव रतिभोगैकतृष्णोƒस्मि हा! हा!
भोगैः कामः प्रवृद्धो भवति, न तु शमं याति नूनं; मुमुक्षुः।
स्त्रीभिः संगं न कुर्यादहमिह विपिनं यामि; भद्रं तवास्त्वि-''
त्युक्त्वा गच्छन्नरण्यं हरिभजनरतः सर्वमुक्तो बभूव।।
20
पूरो: कुले बहुषु राजसु कीर्तिशाली
दौष्यन्तिरेव भरतो महितस्त्रिलोके;।
पत्नीभिरात्मतनयेषु हतेषु धीरः
सर्वं मृषेत्युपरराम स भूपवर्यः।।
21
वंशेƒस्मिन् रन्तिदेवो नृपतिरुरुकृपः क्लेशलब्धं स्वभक्ष्यं
पेयं च क्षुत्पिपासाविवशतरनृणां स्नेहपूर्वं प्रदाय।
"दुःखान्मुक्तस्त्रिलोको भवतु भवतु मे सर्वदुःखं तदेमी'-
त्युक्त्वा दृष्ट्वा त्रिमूर्तीन् विधिहरिगिरिशान् भक्तिपूर्वं ननाम।।
22
श्रीशन्तनुः पूरुकुले प्रसिद्ध-स्तद्वंशजाः पाण्डुसुता महान्तः
तन्मध्यमो जिष्णु,रतोƒभिमन्यु-स्तस्माद् भवान्; पौरव एव सत्वम्।।
23
द्रुह्रुश्व तुर्वसुरनुश्च यदुर्ययातेः
पुत्रा; यदोर्ननु कुलं सुतरां पवित्रम्।
श्रीकृष्णजन्म यत एव; पुमान् स्मरंस्तत्
प्राप्नोति चिन्मयपदं शिथिलीकृताघ:॥
24
जातोƒभून्मधुरापुरे हरिरजः शौरेः सुतो गोकुलं
कृत्वा पावनमर्जुनोद्धवगुरुः संहृत्त्य भूमेर्भरम्।
त्यक्त्वा देहमगात् स्वधाम भगवान्; यः पाति भक्तान् सदा;
यल्लीलाश्रवणेन भक्तहृदयं सच्चित्सुखं प्राप्स्यति।।
स्कन्ध - 10 (पूर्वार्ध:)
1
पृष्टो राज्ञाƒƒह कार्ष्णिर्, न खलु नृप! हरे जन्म कर्मापि सर्वं
लीलास्तस्यैतदास्तां; निजरिपुजननीं सोदरीं हन्तुकामः।
कंसो रुद्धो निवृत्तः श्रुतविधिसुतवाग् देवकीपुत्रषट्कं
हत्वाƒबध्नाद् गृहे तां पतिमपि; मधुरामेकनाथः शशास।।
2
शेषः सप्तमगर्भतः खलु शिशुर्नीतो हरे मायया
रोहिण्या उदरेƒर्पितश्र्च; भगवान् भारं जिहीर्षुभुवः।
देवक्या जठरं विवेश भगिनीं दृष्ट्वाƒथ तेजस्विनीं
कंसे विष्णुभयार्दिते सुरगणै भक्त्या स्तुतोƒभूत् हरिः।।
3
काले मंगलशोभिते निशि हरिः पित्रोः पुरस्ताद् गृहे
दृष्टः शंखगदारिपङ्कजधरस्तुष्टः पितृभ्यां नुतः।
बालाƒशेत; पिता सुतं करगतं तीर्त्वा नदीं च व्रजं
गत्वा तत्र निधाय नन्दतनयाँ धृत्वाƒƒर कारागृहम्।।
4
कंसः पोथयति स्म तामधिशिलं बालां, दिवं प्राप्य सा
सद्यः प्राह "रिपुस्तवाजनि भुवी'त्युक्त्वाƒम्बिकान्तर्दधे,।
शौरिं भोजपतिर्मुमोच भगिनीं कारागृहाद्; बालकान्
हन्तुं दैत्यगणं न्ययुंक्त च पुनदुर्मन्त्रिभिः प्रेरितः।।
5
नन्दस्त्वात्मजलाभतुष्टह्मदयः कर्माणि चक्रे शुभान्
यायाताः शिशुदर्शनैकमनसः पुत्रोत्सवाघोषिणः।
गोपीगोपजना उपायनकराः संमानिताः वार्षिकं
कंसायैष करं ददौ व्रजपतिः शौरिं ददर्श प्रियम्।।
6
मन्दस्मेराद्र्रवक्त्रा शिशुमधिकविषं पाययन्ती स्तनं स्वं
पीतं प्राणाट्टहासैर्गलदसुरभवद् भीतिदा पूतना सा;।
देहे दग्धे तु धूमेƒप्यगरुसुरभिले विस्मिता गोपसंघाः;
गोप्यः कर्माणि चक्रुर् हरिभजनरता बालरक्षार्थकानि।।
7
बालस्त्रैमासिकोƒनो मृदुपदतलतः पाटयन् हा! तृणाव-
र्ताख्यम् कण्ठे गृहीत्वा नभसि सुररिपुं वातरूपं निगृह्य।
मुक्तं चक्रे, जनन्यै निजवदनतले दर्शयन् विश्वमेतत्
सर्वै लीलाभिरेवं व्रजजनमखिलं मोदयन् लालितोƒभूत्।।
8
रामं कृष्णं च नाम्नाƒकुरुत मुनिरुभौ तत्र कृष्णस्तु धावन्
वत्सैः क्रीडंश्च शृंगिद्विजसलिलशितास्यादिभिर् मंक्षु गच्छन्।
भोक्ता क्षीरादि दत्तं प्रतिभवनमदत्तं च मोष्टा जनन्यै
मृद्भक्षोत्कण्ठितायै विवृतनिजमुखे दर्शयामास विश्वम्।।
9
मन्थन्ती जननी दधि स्वशिशवे स्तन्यं ददाना जवा-
दुत्सृज्र्यैनमगा, दयं तु कुपितः पात्रं बभञ्जाश्मना;।
साƒƒयाता तु विलोक्य तत् स्मितमुखी यष्टिम् गृहीत्वा पुन-
स्त्यक्त्वा बालमुलूखले सकरुणं दाम्ना च बध्वा गता।
10
पुत्रौ वैश्रवणस्य नारदमुने वाचा द्रुमत्वं गतौ
नाम्ना यौ नलकूबरोƒपि च मणिग्रीवः पुरा तस्थातुः।
कृष्णोलूखलमर्दधूतचरणौ वृक्षौ पतित्वा भुवि
स्तुत्वा ""त्वत्पदभक्तिमेव सततं देही''त्यमू जग्मतुः।।
11
श्रुत्वाƒƒयाता द्रुपातारवमखिलजना विस्मितास्ते; फलानि
क्रीत्वा कृष्णो दरिद्रामकृत धनवतीं दत्तरत्न:; सरामः।
गत्वा वृन्दावनान्तं सह सुहृदजितो वत्सपालो वनान्ते
हत्वा दैत्यौ च वत्सं बकमपि विबुधै नन्दजो नन्दितोƒभूत्।।
12
कृष्णो गोपकुमारकाश्चविपिने क्रीडैकलोला गुहा-
बुध्या ते शयुरूपिणोƒघदनुजस्यास्यं प्रविष्टाः जवात्।
देवानां मिषतां गतासुरसुरः सायुज्यमुÏक्त गतो
बालाश्चापि मृताः पुनर्भगवतो दृष्ट्वा त उत्थापिताः।
13
कृष्णे गोपैः समेतेƒदति कबलमजो माययाƒƒच्छाद्य वत्सान्
गोपांश्च व्योम्नि तस्था,वथ हरिरदधाद् गोपवत्सादिरूपं।
द्वेधा वत्सांश्च गोपान् शतधृतिरितरत्रापि पश्यन् विमोहाद्
भूयो दृष्ट्वा च सर्वं हरिमयमुदितोत्कण्ठमस्तौद् विनम्रः।।
14
नौमीड्याभ्राभ! कृष्णं करधृतमुरलीवेत्रश्रृंगं; ममाƒƒगः
सर्वं भूमन्! क्षमस्व; प्रभुरसि जगतां, देव! भूयो नमस्ते।
एवं स्तुत्वा गतेƒस्मिन् सरसमुपविशन् गोपसंघैः समेतो
भुक्त्वा क्रीडन् हरिः स्वैः कथितनिजयशा वन्यभूषो निवृत्तः।
15
गोवत्सैः सहितस्तु धेनुकवनं प्राप्तो बलो लीलया
तालान् कम्पयति स्म; धेनुकमहादैत्यं खरं सानुगं।
हत्वा तालफलानि वै निजसुहृद्भ्योƒदात्; स्तुतः स्वानुगैः
कृष्णेन त्रिदशैश्च सायमटवीतोƒयं निवृत्तोƒभवत्।।
16
कालिन्दीविषतोयपानमृतगोगोपान् कटाक्षैर् निजै-
रुत्थाप्यात्र जले निपत्य विहरन् संक्षोभयन् कालियं।
कृष्णः कङ्कणकिङ्किणीकलरवै नृत्यन् फणेषूद्धतं
चक्रे वान्तविषं नतं च; भगवान् नागीभिरुच्चैः स्तुतः।।
17
पत्नीभिः सह कालियो रमणकद्वीपं गतः श्रीहरेः
पादस्पर्शविधूतगारूडभयो; सा निर्विषाƒभून्नदी।
पित्रोरन्तिकमागतश्च भगवा,नूषुश्च रात्रौ बने
गोपास्तं भयदं वनाग्निमपिबत् कृष्णो जगत्पालकः।।
18
द्वन्दीभूय यथायथं च सुहृदो लीलारणं चक्रिरे
जेतृनूहुरयं जिता इह मिथः कृष्णः सखायं जितः।
श्रीदामानमधत्त; तत्र विजितो दैत्यः प्रलंबो वहन्
रामं तूर्णमधावदेनमवधीद् रामः सुरैः पूजितः।।
19
गावः क्रीडनलोलुपेषु निखिलेष्वाप्ताश्च मुञ्जाटवीं
सद्यः काननवह्निमेव परितो दृष्ट्वा भयाकम्पिताः।
कृष्णो मीलितलोचनेषु सकलेष्वापीय दावानलं
भाण्डीरं च निनाय ता उरुकृपो गोपा भृशं विस्मिताः।।
20
वर्षर्त्तौ गगनं घनावृतमपो भूमाववर्षद् यथा
कृष्णो भक्तजने कटाक्षमचला वर्षेण नो बाधिताः।
भक्ताश्च व्यसनै यथा, शरदृतौ निर्मेघमभ्रं मनो
भक्तानामिव राजते स्म हरिणा चानन्दितं गोकुलम्।
21
कृष्णो रामेण सार्धं शरदृतुकुसुमालंकृतो वेणुगीतैर्
गोवत्सान् गोपबालान् हरिणखगनगान् किञ्च गोवर्धनार्द्रिम्।
सर्वांश्चाƒƒनन्दयामास च कलनिनदैर् गोपनार्यस्तु कृष्णं
स्मारं स्मारं सकामाः प्रतिदिनममला वर्णयन्त्यो बभूवुः।।
22
हेमन्ते किल गोपिका भगवतीं संपूज्य संप्रार्थयन्;
""कृष्णो मे पतिरस्तु सुन्दर'' इति श्रद्धाविशुद्धान्तराः;।
ता ज्ञात्वा च शरीरमानरहिता वस्त्रापहारेण स
प्रोचे- "रात्रिषु वः स्पृहाः शरदृतौ साध्या, इतो गच्छत'।।
23
क्षुत्पीडाहतगोपबालकगणैरन्नं द्विजा याचिता
न प्रत्यूचुरतः स्त्रियः ससुहृदे कृष्णाय गत्वा वनं।
बह्वन्नं प्रददुस्तदा पतिनिरुद्धैका शरीरं विहा-
याƒƒप्ता तत्पद;मृत्विजः सुमनसः प्रत्युद्ययुस्ताः स्त्रियः।।
24
कृष्णो दृष्ट्वेन्द्रयागोत्सुकमखिलजनं नन्दमूचे "पितः किं
कर्तासीन्द्रेण नः किं? भवतु गिरिमखः, पूज्यतां विप्रसंघः'
गोपाश्चक्रुर्यथोक्तं सकलमचलरूपोƒघसत् स्थूलकायः
कृष्णो दत्तं बलिं तैर्; गिरिवरमनमन्, सादरं ते सकृष्णाः।।
25
ज्ञात्वेदं कुपितो वृषा स्ववचसा गोपांश्च निन्दन् हरिं
मेघान् प्रेरयति स्म; वर्षजलतो गोगोपकाः पीडिताः।
कृष्णश्छत्रमिवोद्वहन् गिरिवरं सप्ताहमासारतः
सर्वान् पालयति स्म; वृत्ररिपुणा मेघास्ततो वारिताः।।
26
पृष्टो नन्द उवाच विस्मयवतो गोपान् ""कुमारं प्रति
श्रीगर्गो मुनिराह'' विष्णुसदृशो बालोƒयमस्याƒश्रिताः।
शत्रोर्भिभ्यति नो; पुरा च वसुदेवस्याƒƒत्मजोƒयं; सतो
रक्षन् कर्म सदा करोति विविधं ज्ञेयश्च न स्या'' दिति।।
27
लज्जानम्रमुखो वृषा हृतमदः प्राप्तो व्रजं नन्दजं
स्तुत्वा प्राणमदच्युतस्य मधुरालापेन चाƒश्वासितः।
गोविन्दं पयसाƒभ्यषिञ्चदधुना श्रीकामधेनु;स्तदा
सर्वे तुष्टुवुरच्युतं; समभवत् सर्वत्र सन्मंगलम्।।
28
एकादश्युपवासिनं व्रजपतिं स्नातं जले चासुरो
लोकं वारुणमानयद्, हरिरपि प्रत्यानयत् तं व्रजं;।
गोपानां च सनातनं निजपदं सत्यं परं दर्शितं
कृष्णेन, व्रजवासिनः पररसे मग्नास्ततश्चोद्घृताः।।
29
वृन्दारण्ये दिनान्ते शशिकरधवले वेणुगीतैः स्मरार्ता
गोपीराहूय कृष्णः पतिगृहसुतदेहादिकं विस्मरन्तीः।
निस्संगो योगमायी स्मरविजयमहानाटके मारलीलाः
कुर्वन्नानन्दयामास स; सुभगतया चोन्मदास्ता बभूवुः।।
30
कृष्णश्चान्तर्दधे तत्क्षण;मतिविवशा वृक्षवल्लीमृगादीन्
पप्रच्छुः ""किं सुहृद् वो नयनसुमधुरो गोपिकाचित्तचोरः।
यत्र क्वापीह दृष्टः स'' इति यदुवरान्वेषणव्यग्रचित्ताः
श्रीकृष्णाराधिकां ता ददृशुरपि जगुः कृष्णमुच्चै रुदन्त्यः।।
31
दयित! तव कथांभस्नानशुद्धा वयं; त्वं
व्रजजनभयहन्ता दृश्यसे न क्व गन्ता?।
अधरमधुरसो नो दीयतां; ते करौ नः
शिरसि किमु निधेहि? त्वत्सुखान्नः सुखं स्यात्।।
32
तासामाविरभून्मृदुस्मितमुखः पीतांबरो माधव-
स्ताभिस्तत्र निषण्ण आह ""दयिताः! श्रान्ता भवत्यो वृथा;।
युष्माभिःसममास समत्र न मया त्यक्ता भवत्यो ध्रुवं
न त्यक्ताः स्युरिदं कृतं तु मयि वः सत्प्रेमपुष्ट्यै भृशम्।।
33
एवं ताः स तु सान्त्वयन् मधुरवाग् लीलाविलोलः स्वयं
प्रत्येकं किल गोपिकासु मिलितः संबद्धबाहुर्मिथः।
गाढालिंगनचुंबनादिभिरयं संपूजितो नर्तक:
कूजन्नूपुरकङ्कणाः स्वरतिरेवाƒनन्दयद् गोपिकाः।
34
गोपाः सादरमंबिकावनमुपेत्यानर्चुरंबां शिवं;
नन्दं मोचयति स्म सर्पमुखतः कृष्णः, स विद्याधरः।
हित्वा सर्पवपुः स्तुवन् हरिमगात् स्वर्गं; व्रजस्त्रीमुषं
हत्वा गुह्यकमाहृतं हरिरदाद् रामाय चूडामणिम्।।
35
कृष्णे याते वनं ता विरहतरलिताः संजगुर्गोपनार्यो-
""लीलागोपालवेषं खगमृगसरितो बालवल्यश्च दिव्याः''।
नेत्रश्रोत्राभिरामं सुमधुरमुरलीलोलमालोकयन्ति
स्फीतानन्दं दिवा; स व्रजशुभकृदयं दर्शनीयः सुपुण्यैः।''
36
दैत्येƒरिष्टे ककुद्मत्यजितकरहते सादरं कंसमेत्य
प्रोक्तं श्रीनारदेन ""व्रजभुवि वसतो रामकृष्णौ रिपू ते।
विध्येतौ शौरिपुत्रौ, कलय हितमिति प्रोच्य याते मुनौ स
प्राहाक्रूरं - ""रिपू मे पुरमिह वसुदेवात्मजावानये''ति।।
37
दैत्यं केशिनमश्वरूपमवधीत् कृष्णोƒथ देवर्षिणा
प्रोक्तस्त्वं जगतां पतिः कुरु विभो! भूमिं समाश्वासितां।
द्रक्ष्याम्यर्जुनसारथिं यदुपते! तुभ्यं नमोƒस्त्वि'त्ययं
यातः कश्चिदथासुरो मयसुतो व्योमो हतः शौरिणा।।
38
अक्रूरः कंसवाक्यादुषसि रथवरेणैव गच्छन् स्वकीयं
भाग्यं सञ्चिन्त्य कृष्णस्मृतितरलहृदा नन्दगेहे प्रदोषे।
दृष्ट्वा रामं च कृष्णं प्रमुदितहृदयस्तत्पदान्ते प्रणम्य
द्वाभ्यामालिंगितः सन् व्रजविभवरसैः सादरं मानितोƒभूत्।।
39
"त्यक्त्वा नो याति कृष्णः प्रति मधुपुर'मित्याकुला गोपनार्यो
गायन्त्यः कृष्णनाम प्रियविरहशुचा सास्रमुच्चैर्विलेपुः;।
अक्रूरो बालकाध्यासितरथमनयत्; सूरजायां स भक्तो
मज्जन् पश्यन्ननन्तं तदुपरि कमलानाथमप्येवमस्तौत्।।
40
भूमन्! नौमि भवन्तमादिपुरुषं त्वन्नाभिपद्मोत्थितो
ब्रह्मा लोकपितामहोƒपि भवतो रूपं न जानात्यहो!।
नानारूपधरोƒर्पितं सकलमप्यादाय कारुण्यतो
भक्तानां च हितं ददासि खलु मां पाहि प्रपन्नं प्रभो!॥
41
कृष्णोƒक्रूरेण नीतो मधुपुरमखिलैः पूजितः संस्तुतः सन्
पृष्टं चादत्तवस्त्रं रजकमुरुमदं रूक्षवाचं निहत्य।
वस्त्राण्यादाय भक्ते प्रकटितकरुणो वायके वासगेहं
गत्वा तुष्टः सुदाम्नो बलधनसुखकीर्त्यादि सर्वं ददौ च।।
42
गच्छन्नंगविलेपदानमुदितः कुब्जां जगन्मोहिनीम्
कृत्वा "काममवाप्स्यसीति विसृजन्नेतां वणिग्भिः पथि।
नानोपायनतोƒर्चितः स धनुषः स्थानं समेत्याच्युत-
स्तत् सज्यं प्रबभञ्ज कंसहृदये भीतिं च संवर्द्धयन्।।
43
मञ्चारूढेषु नन्दादिषु च समुपकर्ण्याƒरवं मल्लरंगाद्
रंगद्वारं गतः सन् निहतकुवलयापीडनागो नृसिंहः।
कृष्णस्तद्दन्तपाणिः सदसि बहुजनैर्भिन्नभावेन दृष्ट-
श्चाणूरोक्तः सरामः समरभुवि विभुर्मल्लवेद्यां व्यलासीत्।।
44
चाणूरे निहते रणेƒत्र हरिणा रामोƒप्यहन् मुष्टिकम्;
कूटाद्येषु हतेषु कंसनृपतिं जल्पन्तमुच्चै रुषा।
मञ्चादाशु निपात्य तं भुवि हरिः संहृत्य संसारत-
श्चक्रे मुक्तमसान्त्वयञ्च विधवाः; पित्रोरगाच्चान्तिकम्।।
45
बद्धांस्तत्र निरागसोƒपि स जनान् कारागृहान्मोचयन्
कृत्वा भूपतिमुग्रसेनमजितो नन्दं निवर्त्य व्रजम्।
विद्यां ज्ञाननिधिस्त्ववाप्य च गुरोः सान्दीपने दक्षिणाम्
दत्वाƒस्मै सुतमाहृतं यमपुरात् प्राप्तः स्वकीयं गृहम्।।
46
धीमान् भक्तवरो हरेर् वचनतो गत्वा व्रजं चोद्धवो
नन्दं सादरमर्चितः सुतवियोगार्तौ यशोदामपि।
प्राहाƒƒस्ते नगरे हरिः सुखमिहाप्यस्माकमन्तर्बहि-
र्नायं वां सुत ईश्वरो न च वियोगोƒनेन वां स्या'' दिति।।
47
गोपीः कृष्णैकचित्ता विरहतरलिताः कृष्णसन्देशवाक्यं
संश्राव्याƒƒश्वास्य चायं हरिमहिमकथा वर्णयन् मोदयित्वा।
तृप्तः प्रस्थापितश्च व्रजजननिवहैरुद्धवः स्नेहपूर्वं
गोपीपादाब्जरेणुं सविनयमभिवन्द्याƒƒगतो वृष्णिदेशम्।।
48
सैरन्ध्रीं स्मरतापितां हरिरगात् कामोपभोगैरिमां
निस्संगः समतर्पयच्च; भगवानक्रूरगेहं गतः।
सन्तुष्टं तमुवाच - ""हस्तिनपुरं गत्वा च पार्थान् पृथां
दृष्ट्वा नः कथयाशु तत्स्थितिममी रक्ष्या मया सर्वथा।।
49
गत्वा हस्तिपुरं च भीष्मविदुरौ दृष्ट्वा पृथां दुखितां
पार्थान् कृष्णकटाक्षशीर्णकदनानन्धं च भूपालकं।
ज्ञात्वा तद् गरदानकर्म विमना राज्ञे हितं प्रोच्य स
प्रत्यागत्य सुधी न्यवेदयदरं कृष्णाय सर्वाण्यपि।।
दशम स्कन्ध: (उत्तरार्ध:)
50
कृष्णद्वेषी चिकीर्षुर् भुवमयदुकुलां मागधो भीमसैन्यै-
रायातः पिष्टसैन्यो रणभुवि हरिणा चाग्रजेनपि मुक्तः।
एवं युद्धेषु भूयो बहुषु सहबलो भग्नदर्पोƒभवत् स
द्वीपेƒथ द्वारकाख्ये यदुजनमनयत् सत्पुरं वासुदेवः।।
51
शक्राल्लब्धवरं चिराय मुचुकुन्दाख्यं प्रसुप्तं पदा
युद्धार्थी यवनस्तताड हरिबुध्यैष क्षणादुद्थितः।
दग्ध्वा तं नयनाग्निनाƒथ करुणासिन्धुंम् स दृष्ट्वा हरिं
स्तुत्वा चानुगृहीत एव बदरीं गत्वा च चक्रे तपः।।
52
आप्तो विप्रः कदाजिद्धरिमवद""दहंकुण्डिनादागतस्त्वं
सन्देशं राजपुत्र्याः श्रृणु'' ""महितगुणैस्तेƒनुरक्तां त्वदीयां।
अत्रागत्य प्रभो! मां स्वबलिमिव हरेः केसरी भूपवर्यान्
निर्मथ्येमां त्यजश्चेद् व्रतकृशमचिराद् देहमेतं विजह्याम्।।
53
रुक्मिण्या वाक्यामेतद् यदुपतिरुपकण्र्याƒशु वैदर्भराज्यं
संप्राप्तो मानितोƒभूद्, द्विजवरवचनै रुक्मिणी तोषिता च,।
क्षेत्रस्यान्तः प्रविष्टां द्रुतमयि कुरु मां देवि! कृष्णस्य पत्नी-''
मित्थं संप्रार्थ्य यान्तीं बहिरहरदिमां कन्यकां वासुदेवः।।
54
रुद्धः कृष्णः सकन्यः समरभुवि जरासन्धमुख्यै;र्जितास्ते
भीताश्चाƒश्वास्य चैद्यं प्रतिययुरबलाः स्वस्वगेहानि भूपाः;।
रुक्मी युद्धे विरूपोƒक्रियत; हरिरथो भीष्मकस्यात्मजां ता-
मानीय द्वारकायां विधिवदुदवहन्; मोदमापुश्च सर्वे।।
55
वैदर्भीतनयो हृतो जलनिधौ क्षिप्तोƒरिणा शंबरे-
णायं सूदवरैस्तु मीनजठरे दृष्टः शिशुश्चाक्षतः।
रत्या पोषित एव नारदगिरा प्रद्युम्ननामा युवा
हत्वा तं दितिजं तया सह निजं गेहं पुनश्चाƒगतः।।
56
मार्ष्टुम् स्वीयमृषापवादमजितो गच्छन् प्रसेनं वने
सिंहं चापि मृतं निरीक्ष्य समरे सन्तोषितर्क्षाधिप:।
गृह्णन् जाम्बवतीं स्यमन्तकमपि प्रीतोथ सत्राजिते
तद्रत्नं प्रददौ तदर्पितवधूं भामां स जग्राह च।
57
सत्राजिच्छतधन्वनोश्च मरणं, पार्थानुभूता विपत्,
श्वाफल्केर् वहतो मणिं च सभयं कुत्राप्यहो जीवनं,।
रामस्यानुजविप्रयोगमिथिलावासौ च दुःसंगता
सर्वा एव परंपरा हि विपदामर्थैकमूला नृप!।।
58
कालिन्दीं सूर्यकन्यां चिरकृततपसं, मित्रविन्दामवन्तीं,
वीराग्र्य: सप्तमूर्तिर्युगपदतिबलान् गोवृषान् सप्त बध्वा।
सत्यां, भद्रां च दत्तामथ निजसहजैः, सायकैर्विद्धलक्ष्यो
धन्वी तां मद्रकन्यामुदवहदजितो लक्ष्मणां चापि मुग्धाम्।।
59
भित्वा दुर्गाणि शस्त्रैर्मुरमपि नरकं सत्यभामाद्वितीयो
हत्वा स्वर्गं गतः सन्नसुरहृतमदात् कुण्डलं देवमात्रे;।
हृत्वा तत्पारिजातं नरकभवनतो मोचिताश्चानुरक्ता-
स्तावद्रूपी त्वसक्तोƒप्युदवहदयुतं षट् सहस्रम् स कन्याः।।
60
पत्नीं प्राह हरिः कदाचिदनघे! वैदर्भि! मे पौरुषा
वित्ताद्याश्च गुणा न सन्ति, गुणवान् भूपस्त्वया गम्यतां।
पत्न्या नाशितगर्वया तु कथितं - "वित्तं भवान् सर्वदा
सर्वेषामभयं शरण्य' इति च प्रेम्णाƒथ, साƒƒलिंगिता।।
61
पत्नीनां भावहावादिभिरमथितहृन्निःस्पृहोƒभूदसंगः
कृष्णो, जाताश्च तासां दश दश तनयाः; पुत्रिणस्तेƒप्यभूवन्;।
प्राद्युम्ने रोचनाया उपयमसदसि द्यूतवैराद्धतोƒभूद्
रुक्मी क्रुद्धेन रामेण तु परिहसितेनारिवर्गा अधावन्।।
62
बाणाख्यस्तु सहस्रबाहुरसुरश्चक्रे प्रसन्नं शिवं;
स्वप्ने तत्तनयाƒनिरुद्धमनुभूयोषा प्रबुद्धा पुनः।
आक्रन्दद् विरहेण; चित्ररचने दक्षा सखी चित्रले-
खाƒƒज्ञायैनमथाƒनिनाय पुरुषं कामिन्युषा तोषिता।।
63
बद्धो वीरोƒनिरुद्धो युधि बलितनयेनाच्युतो वृष्णिवीरैर्
युद्धे जित्वा शिवं च ज्वरमसुरकरच्छेदनोत्कण्ठितेन।
रुद्रेण प्रार्थितः सन् करयुगमुभयत्रापि शिष्टं तु कृत्वा
भक्तं तं चानुगृह्य स्वसुतसुतमुषां चापि लब्ध्वा निवृत्तः।।
64
इक्ष्वाकोस्तनयो नृगः सुचरितः कर्मैकदोषात् पतन्
प्राप्तः सन् कृकलासजन्म हरिणा स्पृष्टोƒथ दिव्याकृतिः।
उक्त्वा स्वीयकथां हरिं कृतनुतिर्नत्वा परिक्रम्य तं
प्राप्तो नाक,मुपादिशद् द्विजजने भक्तिम् यदूनां हरिः।।
65
रामो गोकुलमाप; गोपसुहृदः प्रीत्या परिष्वज्य तं
पप्रच्छुः कुशलं; नमन् स पितरौ नन्दं यशोदामपि।
गोपीः कृष्णवियोगतापतरला आनन्दयन् रात्रिषु
प्रीतः सूर्यसुतां चकर्ष हलतः कान्त्या च सम्मानितः।।
66
कृष्णोƒस्मीति सदा विचिन्त्य मनसा दुस्संगतः पौण्ड्रको
मूढः कृत्रिमकृष्णवेषमदधाद् युद्धाय तं चाƒƒह्वयत्।
कृष्णेनैष हतो रणेƒथ सुकृती सारूप्यमुक्तिम् गत्तो;
मर्त्य: कृष्णनिरन्तरस्मृतिबलात् सायुज्यमाप्नोति हि।।
67
कश्चित्कपिः द्विविदनामक आर्त्तिकारी
सत्कर्मिणां नरकमित्रमरिर्मुरारेः।
वृक्षच्छिदुत्पथग उद्धत एव राम
निन्दन्ननेन दृढमुष्टिहतो मृतोƒभूत्।।
68
सांबः कृष्णसुतः सुयोधनसुतां हर्तुं प्रवृत्तो रणे
बद्धः कौरवपुंगवै,रथ बलो यातः कुरूणां पुरं।
क्रुद्धः कौरवनिन्दितः करिपुरं चोद्धर्तुकामः स्तुतः
सांबं मोचयिता वधूं च बलवान् नीत्वाƒƒगतो द्वारकाम्।
69
साश्चर्यं द्वारकायामजसुतमुनिना त्वेकतो धर्ममार्गं
वक्ता, यात्रोत्सुकोƒन्यत्र च, निजसचिवैर्मन्त्रयन् राज्यकार्यं,।
ध्यायन् ब्रह्मैव, जुह्वन् हुतभुजि स पुराणेतिहासादि शृण्वन्,
सन्ध्योपास्त्यादि कुर्वन्, प्रतिगृहमजितस्तत्र तत्रापि दृष्टः।।
70
बद्धानष्टशताधिकायुतयुगं कारागृहे पीडितान्
राज्ञो मागधभूमिपेन भगवान् विज्ञाय दूतोक्तितः।
पार्थानां च मखोद्यमं सुरमुनेः कार्यद्वयव्याकुलः
पप्रच्छोद्धव "मत्र कार्यमिह किं ब्रूही'त्ययं चाब्रावीत्।
71
""यष्टव्यो मख एष दिग्जयकृता भूपेन, तं मागधं
हन्ता वायुसुतो रणे करुणया ते रक्षितव्या नृपाः;।
गन्तव्यं तु गजाह्वयं पुर''मिदं श्रृण्वन् निजैः प्रस्थितः
प्राप्तो हस्तिपुरं, युधिष्ठिरमुखैः प्रत्युद्गतो माधवः।।
72
यज्ञोत्साहिनमच्युतोकृत नृपं कृष्णः सभीमार्जुनः
प्राप्तो विप्रमिषेण मागधनृपं युद्धं ययाचे च तं।
भीमो भीमरणाङ्कणे तु जरसः पुत्रं हरेः सूचनात्
शत्रुं पाटयति स्म वृक्षविटपं दन्तीव वीर्योद्धतः।।
73
मुक्ता बन्धनतो नृपास्तु विवशा दृष्ट्वा हरिं तुष्टुवुः
""देहि'' त्वत्पदभक्तिमेव, न धने राज्येƒपि वा नः स्पृहा।
तुभ्यं देव! नमोƒस्तु पाहि सततं संसारघोरार्णवा-''
दित्थं संस्तुवतोƒनुगृह्य भगवान् प्राप्तो गजाख्यं पुरं।।
74
देवास्तद्राजसूयेƒप्यजगिरिशमुखा भागभाजः प्रहृष्टा
आसन्, धर्मात्मजस्तु क्रतुसदसि हरिं पूजयामास भक्त्या;।
सञ्जाता पुष्पवृष्टिः हरिमहिमकथाकीर्तनैरिद्धकोपः
कृष्णद्वेषी तु चैद्यः सदसि हरिहतः प्राप्त सायुज्यमुक्तिम्।।
75
भीमाद्यैरनुजैः सुहृद्भिरपि च प्रेम्णा नृपस्याध्वरे
कर्तव्यं कृतमन्ततस्त्ववभृथस्नानं द्युनद्यां कृतं,।
दृष्ट्वा धर्मजभूतिमत्र कुरुराट् सेर्ष्यश्च मानी गतः
शक्रप्रस्थसभां पतन् स्थलजलभ्रान्त्या गतो हास्यताम्।।
76
इच्छन् कर्तुमयादवीं वसुमतीं साल्वो विमानं हराल्-
लब्ध्वा सौभमरिन्दमो यदुपुरं मायी बभञ्जोद्धतः।
कृष्णे हस्तिपुरे स्थिते रिपुगणं वीरो निरुन्धन् बलात्
प्रद्युम्नो द्युमता तु साल्वसचिवेनोग्रं चकाराƒƒहवम्।।
77
प्रद्युम्नेन हतो द्युमान्; कुरुपुरात् प्रत्यागतः श्रीहरिः
मायाशौरिशिरः पुरोभुवि हरेः साल्वेन कृत्तं त्वभूत्;।
आक्रन्दत्सु जनेषु सर्वविदयं नैवाकुलो नाशयन्
सौभं साल्वशिरो जहार च, रुषा तं दन्तवक्त्रोƒभ्यगात्।।
78
सोƒयं कृष्णगदाहतो निपतितः सायुज्यमुक्तिम् गत:
संरंभात् कुरुपाण्डवोत्कटरणोद्योगं समाकर्ण्य सः।
तीर्थं तीर्थमभिव्रजन् हलधरः स्नात्वा गतो नैमिषं
चाप्रत्युत्थितमात्तकोपमवधीत् सूतं सतां पश्यताम्।।
79
तत्स्थाने कल्पयंस्तत्सुतमृषिवचसा बल्वलं तत्र हत्वा
रक्षन् सत्रं मुनीनां श्रुतनुतिवचनः पुण्यतीर्थाप्लुतश्च।
अन्ते तं भीमदुर्योधनरणमशमं वीक्ष्य खिन्नो निवृत्तः
संप्राप्तो नैमिषं तन्मुनिजनपरमज्ञानदोƒत्राƒƒस्त रामः।।
80
आसीत् कृष्णस्य विप्रः सुहृदधिकदरिद्रोƒपि वित्ताद्यसक्तः
पत्न्या संप्रेषितो यः करधृतपृथुको द्वारकामार भक्तः।
संपूज्यैनं सतीर्थ्य निजमणिभवने पूर्ववृत्तं समस्तं
वक्ता प्रेम्णा गृहीत्वा करमकृत हरिर् विस्मितं चातिहृष्टम्।।
81
आदायादत्तमिष्टं पृथुकमुरुकृपो भक्षयन्नेकमुष्टिम्
कृष्णश्चाभूत् सुतृप्तः प्रियसुहृदपरेद्युश्च तुष्टो निवृत्तः।
प्राप्तः स्वं भूतिपूर्णं गृहमथ दयितां तोषितां भूषिताङ्गीम्
दृष्ट्वा "कृष्णस्य लीलाः सकल'मिति विदन्निद्धभक्तिर् बभूव।।
82
सुस्नातास्तपनोपरागसमये भीष्मादयो वृष्णयो
नन्दाद्याश्च समन्तपञ्चकमहातीर्थेषु, ते संगताः,।
गोप्यः कृष्णमभिप्रणेमुरजितः सारुां समालिंगितो
नन्देनापि यशोदया; यदुजनस्त्रीभिश्च तौ नन्दितौ।।
83
पार्थास्तुष्टिमुपागता द्रुपदपुत्र्यैकत्र पृष्टा हरेः
पत्न्यः स्वस्वविवाहमंगलकथा लज्जां विहायोचिरे।
साम्राज्यादिषु नः स्पृहा न, भगवद्दास्यो वयं; कुर्महे
प्रेम्णा तद्गृहमार्जनादि सततं; तत् येव नो वाञ्च्छितम्।।
84
संप्राप्ता मुनयः; सबन्धुसहजो नत्वा मुनीन् श्रीहरिः
सत्संगस्य महत्वमाकथितवान्; भक्तास्तु ते योगिनः।
लीलामानुषमच्युतं च नुनुवुः; श्रीनारदोक्त्या यजन्
शौरिः साश्रु समालिलिंग सुहृदं नन्दं च पत्न्या समम्।।
85
पौत्राः कस्य विकोपतो दितिकुले जाताः ष,डेते पुनर्
जाताः शौरिसुता हताश्च, सुतले जाताः पुनस्ते बलेः,।
कृष्णस्तांस्तु सुतानदीदृशदहो! मात्रे, स्नुतं तत्स्तनं
पीत्वा ते हरिपीतशेषमखिलान् नत्वा प्रयाता दिवम्।।
86
पार्थो व्याजयतिः स्वसारमहरद् गूढं सुभद्रां हरेः
श्रीकृष्णो युगपद् द्विमूर्तिऋषिभिः साकं गृहं मैथिलं।
संप्राप्तः श्रुतदेवगेहमपि च स्वीकृत्य पूजां तयोः
सन्मार्गं प्रतिबोधयन् करुणया द्वाभ्यां च मुक्तिं ददौ।।
87
पृष्टः श्रीशुक आह नारदमुनेर् नारायणोक्तं जगत्-
सृष्ट्यादौ, नृपतिस्तु वन्दिभिरिव प्रातर्, नुतः श्रीहरिः।
आद्याभिः श्रुतिभिस्तमेव सततं ध्यायेन्मुमुक्षुः, सृजन्
रक्षन्नेतदु संहरन् जगदहो! लीलायते यः प्रभुः।।
88
सत्त्वं वा निर्गुणं वा भजति यदि पुमान् निर्गुणः स्यान्; मुरारिं
भक्त्या ध्यायन् विमुक्तो भवति; निजतपस्तोषितात् शूलपाणेः।
शीर्षस्पर्शेन मृत्युं वरमभिलषितं लब्धवान् शाकुनेयो
विष्णोर्मायाविमुग्धो निजशिरसि करं साधु कृत्वा हतोƒभूत्।।
89
ब्रह्मा रुद्रो गुणाभ्यामपि परिकलितौ; शुद्धसत्त्वस्तु विष्णुः;
सत्यं त्वेतत् परीक्ष्य स्फुटमवददृषीन् पूज्यपादान् भृगुस्तत्;।
पार्थो वीर्याभिमानी द्विजशिशुपरिरक्षार्थमोघप्रयत्नः
कारुण्येनैव विष्णोर्धुतसकलमदः सत्यवाग् रक्षितोƒभूत्।।
90
पूर्णं ब्रह्मैव विष्णुः कमलभवमृडाद्यर्थितो वासुदेवः
संहर्ता भूमिभारं जगदभिरमयन् द्वारवत्यां विरेजे;।
गायन् यन्नाम, यत्पावनचरितमहातीर्थमग्नो,यदर्थं
सर्वं कर्मार्पयन् वा परमपदमवाप्नोति मर्त्योƒमृतत्वम्।।
स्कन्ध - 11
1
भूम्नः संकल्पमात्रात् परिहसितमुनीन्द्राभिशापोरुभीता
अब्धौ साम्बस्य गर्भोद्भवमुसलमरम् चिक्षिपुश्चूर्णयन्तः।
वृष्णिश्रेष्ठा न चोचुर्हरिमिदमथ तच्चूर्णजालं तरंगैर्-
नीतम् तीरे प्ररूढं यदुकुलजमहानाशमूलं बभूव।।
2
शौरिर्नारदमाह - ""मे वद परान् धर्मान् यतः सद्गतिः''
स प्रत्याह - "पुराƒƒर्षभाः कविमुखाः प्राप्ताश्च सत्रं निमे: ।
पृष्टाः प्राहुरिमे- "हरे: पदयुगं ध्यायन् निरुन्धन् मनः
शृण्वन् भागवतीः कथाश्च कथयन् प्रोच्चैरभीतो भवेत्।।
3
भक्ताः प्राकृतमध्यमोत्तमतया त्रेधा, तितीर्षुहरे:
मायां सद्गुरूमाश्रितो हरिपदं चाध्यात्मशास्त्रं पठन् ।
नो कुर्वन् परनिन्दनं च सुमना ध्यायन् परं ब्रह्म तत्-
प्रीत्यर्थम् विहितं करोतु सकलं कर्म स्वयं निःस्पृहः।।
4
बिभ्रद्ररूपाण्यरूपो नट इव विविधान्यच्युतो धर्मपुत्रौ
भूत्वा नारायणाख्यो नर इति च बदर्याश्रमे तापसेन्द्र:।
कामक्रोधादि जित्वा निजयुवतिगणैर् मोहयन् दिव्ययोषित्-
कामादीनन्वगृह्णात्, भजतु हरिमिमं स्वीयरीत्या मनुष्यः।।
5
कुर्वन् काम्यानि कर्माण्यपि हरिविमुखो भक्तनिन्दाघभारात्
क्लिश्यत्येवै,ति तुष्टिम् खलु कलिसमये रामकृष्णेति गायन्;।
जायेरन् भक्तवर्या द्रविडभुवि कलावार्षभैरेवमुक्तं
""कृष्णं सर्वेशमाराधय नियतमनाः सर्वमुक्तो भवे' ति।।
6
ब्रह्माद्यैर् दिविषद्भिरीडितयशाः कृष्णो यदून् प्राह - ""भो
मोक्षार्थ मुनिशापतो वयमितो यामः प्रभासं जवात्।
श्रुत्वैतत् तु जगत्प्रभुं यदुजना हित्वा च तीर्थं गता;
धीमन्तं शरणागतं सविनयं प्रोचे हरिस्तूध्दवम्।।
7
नश्येद् द्वारवती जवाद्, यदुकुलं चापि व्रजाम्येष, मां
स्मृत्वा गां विचरस्व, दृश्यमखिलं चावेहि मायामयं;।
धीमन्! विप्रमुखात् पुरा यदुरिव श्रेयःपथं मच्छृणु,
क्षित्यम्ब्वादिगुरुपशिक्षिततितिक्षाद्यैर भवेस्तापसः।।
8
गंभीरापारपूर्णों जलाधिरिव भवेस्तुष्टचित्तो यदृच्छा-
लाभेन स्या महासर्पव;दमितरसावेशतो मत्स्यवच्च।
मृत्युं मा गच्छ, बद्धो भव न च करिणीस्पर्शलुब्धेभवत्; स्या
निस्संगःपिंगलावत् सकलविषयतो निः स्पृहत्वात् सुखी च।।
9
निश्चिन्तो बालवत् स्या; वलय इव कुमार्याश्च निश्शब्दयोगी
वर्तस्वैकाग्रबुद्धिः परमिषुकृदिव ब्रह्मणीदं यतोƒभूत्।
ऊर्ण्णवाप्यूर्णनाभेर् भवति परपदप्राप्तये मर्त्यजन्म
स्रष्टा वृक्षाद्यतुष्ट: किल विधिरभवन्मर्त्यसृष्ट्या च तुष्टः।।
10
हित्वा कर्म प्रवृत्तं मयि निहितमनाः कर्म कुर्वन् यमादी-
नभ्यस्वैको गुरूपासननिरतमतिर्निर्ममोƒमत्सरश्च।
लोकः पुण्यार्जितो नश्वर इति च विदन् दारूणोƒग्निर् यथाƒन्यो
देहादेर् भिन्न आत्मा स्वदृगिति च सखे सर्वमुक्तो भव त्वम्।।
11
बन्धो मोक्षोƒपि जीवस्य न; यदि स "करोमी'ति" भोक्ताह'मित्थं
मन्वानो बद्ध एव; प्रकृतिरिह करोतीति जानन् स मुक्तः।
कर्ता भोक्ता न चाहं प्रकृतिरनुभवत्येव दुःखं सुखं चे-
त्येतज्ज्ञानाप्तये मां स्मर भज सततं; साधुसंगं च कुर्याः।।
12
यज्ञाद्यैरपि दुर्गमोƒहमजितः प्राप्यश्च सत्संगतो
मर्त्या येन रजस्तमःप्रकृतयो दैत्याश्च रक्षांसि च।
नाधीतश्रुतयश्च गोपवनिताः प्राप्ता हि मां तत् सखे!
सत्संगेन निकृत्तसंसृतिभयो भूयाश्च विद्यामयः।।
13
बुद्धे: सत्त्वरजस्तमांसि च गुणा नैवाƒत्मनो; नाशये:
सत्वोद्वृद्धतयेतरे, अथ तद्प्य;न्ते भवेर् निर्गुणः;।
चित्तं च ग्रथितं गुणा अपि मिथः प्रगेव तद्रोधने
तर्ये मय्यतिभक्तिमेव शरणं हंसस्त्वभाषे मुनीन् ॥
14
श्रेयोमार्गेषु भक्तिर् बहुषु निरूपमा जन्मकर्माणि श्रृण्वन्
गायन् नामानि भद्राणि च मम सुमना लोकमेतं पुनाति,।
भक्तो नो मोक्षसिद्धिम् त्वभिलषति; स मां मेघवर्ण शुभांगं
ध्यायन् देशे विविक्त्ते वसति सुख,महम् विद्धि भक्तैकगम्य:
15
चित्तं धारयतो मुनेर् मयि जितश्वासस्य चाष्टादशा-
निष्टाः सिद्धय आपतन्ति विदिता या मत्प्रधानाश्च ताः।
अष्टैवाप्यणिमादयोƒथ च दश स्वच्छन्दमृत्यादयो
गौणा आभिरहो!न वञ्चितमतिर् वर्तस्व भक्तो मयि।।
16
रुाष्टा पालयिताƒहमेव जगतां हर्ता, मदन्यज्जगद्
दृश्यं नैव, विभूतियोगमिह मे धीमन्। श्रृणु श्रद्धया।
भक्तेषु त्वमहं, युगेषु च कृतं, द्वैपायनः कीर्तितो
व्यासेषु, त्वमुपासनं कुरु मनो वाचोƒपि यच्छन् यतिः ।।
17
भेदो वर्णाश्रमाणामपि न कृतयुगे तत्र हंसा मनुष्याः
कुर्वन्ति स्वस्वकर्माण्यनिशमुरुतरश्रद्धया भक्तिभाजः।
त्रेतायां भेदबुद्धिर् भवति च गुणकर्मानुसारेण विप्र-
क्षत्रादि; ब्रह्मचर्यादि च विदित;मिदं निश्चिताचारवच्च।।
18
निस्संगः समदर्शनः सुविमलो लब्धेन तुष्टो मुनिः
पड्वर्गं च विजित्य काननपुरग्रामाश्रमादीन् विशन्।
दृश्यं सर्वमिदं जगन्मम विदन् मायेति तर्केण मां
सर्वव्यापिनमेव चिन्तय सखे! भक्त्या विमुक्तो भवे:।।
19
धर्मानुष्ठानशुद्धीकृतहृदि विमलं ज्ञानं आभाति; तत् सद्
त्रिकालेष्वपि मृदिव घटे, शास्त्रतो ज्ञेयमेतत्;।
भक्तिरवर्द्धेत नूनं दमशमनियमैस्त्यागशौचादिभिश्च
ज्ञात्वाबन्धुः सखाहं गुरुरिति गुणदोषैकदृष्टि त्यजेश्च।।
20
दोषं माƒƒत्यन्तिकं पश्य च गुणमपि मत्प्राप्तये कर्म भक्तिर्-
ज्ञानं चैतन्मयोक्तं धनतनयकलत्रादिसक्त स्य कर्म,।
ज्ञानं वैराग्यभाजो निखिलविषयतः, स्वल्परक्तस्य भक्तिर्
योगा वेदप्रसिद्धा; विविधमभिहिताश्चाधिकारिप्रभेदात्।।
21
मार्गेण स्वेन कार्यं मम भजन,मिदं वेद काण्डत्रयोक्तं;
विद्यन्ते ह्यर्थवादाः श्रुतिषु; मुनिजना भाषमाणाः परोक्षं,।
मत्स्मृत्या चित्तशुद्धिर् भवति; विषयसंगेन कामः क्रमेण
क्रोधो बुद्धेर् विनाशोƒपि च; विषयनिवृत्तिस्तु सत्क्षेमदात्री।।
22
तत्त्वान्युक्तानि सिद्धैर् विविधमृषिवरैस्तानि सर्वाणि साधून-
न्येषां भेद: प्रकृत्याश्रय उत विदुषां शोभनं सर्वमुक्तं;
जीवो ब्रह्मैव नान्य:; पुरुषमिममवेह्यत्र देहादिभिन्नं
नित्यं शुद्धं च बुद्धं; प्रकृतिविषयतो मा स्म भूर् वञ्चितस्त्वम्।।
23
नष्टे क्लेशार्जितार्थे सममतिरमलो द्रुह्यमाणो जनौघै:
कश्चित् प्रागाह - "दुखं सुखमपि मनसा कल्पितं, तस्य हेतु:।
काल:कर्म ग्रहा नो; मनसि नियमिते नापि संसारचक्रं;
प्राप्स्यामी""शं नियन्ता मन'' इति दृढधीर् योगिवर्यो बभूव।।
24
आदौ ब्रह्मैव सत्यं प्रकृतिपुरुष भेदेन तच्चद्विधाƒभूद्;
धीमन्! दृश्यं समस्तं प्रकृतिपरिणतिः; पूरुषो निर्विकारः;।
जातं सर्वं विलीनं भवति सति लये ब्रह्मणीदं च नाना-
रुपेणाभासमानं जगदखिलमिदं त्वेकमेवाद्वितीयम्।।
25
सर्वं वै त्रिगुणात्मकं जगदिदं सत्त्वे प्रवृद्धे मृतः
स्वर्गं याति, भुवं रजस्यपि, तमस्युग्रं पदं नारकं;।
धर्मिष्ठस्तु मदानृतादि च विहायैकं परं निर्गुणं
भक्त्या मां तपसा भजन् जनिमृतिक्लेशात् पुमान् मुच्यते।।
26
दुस्संगाच्चित्तदोषो भवति बहुतरः, सोƒपि भक्त्या विनाश्यो,
भुक्त्वैलस्तुर्वशीं प्राक् चिरमथ सुकृती चायमुद्यद् विवेक:।
त्यक्त्वा भोगाभिलाषं दृढमतिरभवत् संगदोषाद् विमुक्तः;
सत्संगात् शुद्धचित्तो मयि निहितमना योगिवर्यो भवेस्त्वम्।।
27
तन्त्रोक्तं कर्मयोगं श्रृणु; दृषदि हृदि स्थण्डिले क्वापि वा मां
सश्रद्धं भावयित्वा स्थिरमति कुसुमैर्गन्धधूपादिभिश्च।
उच्चैर्गायंश्च नृत्यन् श्रुतिसुखदकथाः स्तोत्रपाठांश्च श्रृण्वन्
संपूज्य प्रेमपूर्वं कृतनतिरमलो भक्तलोकोत्तमः स्याः।।
28
आत्मावास्यमिदं, प्रभुः सृजति वा त्राताƒपि हर्ताƒपि वा,
सृष्टं त्रातमिदं हृतं च स विभुर् नान्यत् ततो वस्तुतः,।
नानात्वेन विराजितं तु जलधौ कल्लोलवद् योगिनः
पश्यन्तीदृशमुद्धव! स्थिरमतिर् योगीशचर्याम् कुरु।।
29
चरेयं दुश्चरा चेन्मम चरितकथाः कीर्तयन् नाम गायन्
श्रृण्वन् भक्त्या स्मरन् मां मुहुरपि बदरीं याहि; मुक्तिं लभस्व;।
एवं श्रुत्वोद्धवस्तु स्वगुरूमुपनमन् प्रार्थ्य भक्तेर् विवृध्यै
बिभ्रत् तत्पादुके द्वे शिरसि स बदरीं प्राप्य सिद्धिम् प्रपेदे।।
""नमोƒस्तु ते महायोगिन्! प्रपन्नमनुशाधि मां
यथा त्वच्चरणांभोजे रतिः स्यादनपायिनी'' (भाग 11-29-40)
30
""तीर्थस्नानेन नष्टं त्वघमिति यदवो मद्यपानाभिमत्ताः
शस्त्रौघैरेरकाभिर् भुवि कलितरणा विप्रशापान्निपेतुः;
रामे स्वं धाम याते हरिरुरुकरुणो येन विद्धं पदं स्वं
तस्यादाल्लुब्धकस्य त्रिदिवमथ निजं सारथिम् चान्वगृह्णात्।।
31
देवांस्तत्र समागतान् दिवि विरिञ्चादीन् कृपालुर् हरिः
पश्यन्नेष निमीलिताक्षियुगलस्त्यक्त्वा शरीरं निजं।
दिव्यं धाम ययौ; सुराश्च ववृषुः पुष्पाणि; यत्सेवको
नूनम् पापविमुक्तिमेति पुरुषः सायुज्य माप्नोति च।।
32
न तस्य कार्यं करणं च विद्यते
न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते।
परास्य शक्तिर् विविधैव श्रूयते (श्वेताश्वतरोपनिषत्)
स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च॥ (अध्यायं 6, मंत्र 8)
स्कन्ध - 12
1
श्रीकृष्णे तु गते भवेत् कलियुगारंभः; कलौ दुर्बला
राजानो बहुवंशजाः स्युरवनौ; नन्दस्तु शूद्रीसुतः।
सर्वक्षत्रविनाशकृत्-स च भवेत्; शूद्रादयो भूभृतो
हतरीश्र्च परस्त्रियः परधनं, हन्युः स्त्रियश्चार्भकान्।।
2
जन्माचारगुणोदयः कलियुगे वित्ताश्रयो; भूमिपा
धर्मन्यायदयाक्षमादिरहितास्चौर्यादिकं सर्वतः
एवं क्लिश्यति सर्वजीवनिवहे कल्किर् भवन् श्रीहरिर्
हन्ता दोषकरांस्ततः कृतयुगे धर्मं पुनः स्थापयेत्।
3
पृथ्वीं जेतुमिमे नृपाः पितृसुहृद्भ्रातृन् वृथा ध्नन्ति; ते
सर्वे यान्ति च पञ्चतां; परपदं प्राप्स्यन् नरो बुद्धिमान्।
विष्णुम् ध्यायति तं कृते च, यजते त्रेतायुगे द्वापरे
भक्त्या पूजयते, कलौ च भजते नामादि संकीर्तनै:।।
4
चत्वार्येव युगानि विद्धि सुमते! तेषां सहस्रम् विदुः
कल्पं; तद्दिनमेकमंबुजभवस्यैतस्य चान्ते लयः;।
नित्यादिः स चतुर्विधो; भगवतो लीला हि सृष्ट्यादिकं;
तल्लीलारसमज्जनेन मनुजः संसारमुक्तो भवेत्।।
5
भीतः किं तक्षकात् त्वं? जहि मरणभयं; त्वं न जातः; कथंते
मृत्युर्जातस्तु देहः परिणमति विनश्येच्च; न त्वं स देह:;।
आत्मा नित्योƒव्ययः सन् भवति सकलगश्चेतनो वासुदेवः;
स त्वं; ब्रह्मैव स त्वं जनिमृतिरहितं; सर्वथा तेऽस्तु भद्रम्।।
6
इत्युक्त्वा भूपतिं तं शुकमुनिरनुगृह्यागमद् योगिवृन्दैर्
ब्रह्म ध्यायन् नृपोƒगात् परपदमहिना तक्षकेणास्य देह:।
दृष्टो भस्मीकृतोƒभूत्, कुपितसुतकृते सर्पसत्रे त्वनन्ताः
सर्पा दग्धा, विवेकी सुरगुरुवचनेनैष सत्राद्व्यरंसीत्।।
7
वेदो धातृमुखादभूदिममृषिर् व्यासो विभज्य स्वयं
शिष्येभ्य: प्रददौ, पुराणनिवहान् वेदार्थसारानथ।
चक्रे, तान् लभते स्म मे गुरु, रिमे ज्ञाता मयैषां द्विजाः!
सर्गादीनि च लक्षणानि; सकलं ब्रह्माश्रयं वर्तते।।
8
मार्कण्डेयो मुनीन्द्रो हरिभजनरतः पुष्पभद्रातटे षण्-
निन्ये मन्वन्तराणि त्रिदशयुवतिभिर् मोहिनीभिः स्मरास्त्रैः।
नैव व्यामोहितोƒभू,दथ नरसहितं तत्र नारायणं तं
दृष्ट्वा स्तुत्वा च मायामनुभवितुमनाः प्राप योगी वरं सः।।
9
ध्यायन् ब्रह्माƒƒश्रमस्थः प्रलयजलनिधौ संभ्रमन् वर्षकोटीः
पादांगुष्ठं धयन्तं वटदलशयनं बालमेकं तु दृष्ट्वा।
प्राप्तोƒन्तः श्वासवातैस्त्रिभुवनमाखिलं वीक्ष्य मुह्यन्लयाब्धौ
क्षिप्तो भूयोƒपि पश्यन् किमपि न स मुनिः स्वाश्रमे विस्मितोƒभूत्।।
10
ज्ञात्वा 'दृष्टं तु माया भगवत' इति स श्रीपतिं सेवमानो
दृष्ट्वा शंभुं च गौरीं निकटभुवि नमन् प्राह - ""विष्णोः पदाब्जे।
त्वत्पादे भक्तवर्येष्वपि मम रतिरस्त्वे'वमाकर्ण्य पृष्टं
ज्ञानाद्यं चाप्यपृष्टं बहु सदयमदाद् योगिने ज्ञानमूर्तिः।।
11
विष्णुर् विप्र! चतुर्दशात्मकजगद्रूपः समाराध्यतां
मार्गैर् वैदिकतांत्रिकैः; स हि जगत् सृष्ट्यादिलीलाकरः।
सूर्यात्मा सगणो बिभर्ति विधिवद् धात्रादि नामानि यः
कुर्वन् कालविभागमेष मुनिभिः संस्तूयते सर्वदा।।
12
वर्ण्यन्ते जन्म कर्माण्यपि श्रृणुत हरेर् यत्र, यन्मोक्षशास्त्रम्
श्रृण्वन् गायन् पुमान् यद् भगवति रतिमाप्नोति निर्धूतपापः,।
यत् स्वादु स्वादु नूनं प्रतिपदमखिलैः सर्वतो यच्च गेयम्
तस्याचार्यं पुराणस्य तु मुनितिलकं व्याससूनुं नतोस्मि।।
13
ज्ञानं योƒदाद् विधात्रे परममृषिगणः स्तौति यं वेदमन्त्रैर्,
द्रष्टारो योगिनो यं हृदि, विविधपुराणेषु यस्य प्रभावः।
व्यासेनोच्चैश्च गीतः; परममरगणैः; स्तूयते यः सदुक्तैः;
सर्वेशोƒस्मान् स पातु स्वयमुरुकरुणः; श्रीहरिं तं नमामः।।
No comments:
Post a Comment